Wegwijzers uit vervlogen tijden - klein erfgoed langs de weg

Vroeger kwam je ze overal in Frankrijk langs ’s Heren wegen tegen. Tegenwoordig zijn ze een stuk zeldzamer, en worden ze in hun bestaan bedreigd door de vooruitgaande modernisering en veiligheidseisen. We gaan op ontdekkingstocht naar de plaques de cocher, die ondanks het gietijzer waarvan ze gemaakt zijn, een klein en fragiel erfgoed vormen.

Je moet er wel oog voor hebben. Niet klakkeloos naar de GPS luisteren, maar uitkijken naar historische kruispunten, voormalige doorgaande wegen, of oude routes die niet meer op de moderne wegenkaarten voorkomen. Soms moet je ook gewoon geluk hebben. Maar als je dan op een straathoek, het liefst op een vervallen, verweerde façade, toch weer zo’n oude plaque de cocher ontwaart, dan is de vreugde groot.

Gietijzeren ambachtsproducten

Vaak zijn ze van gietijzer, uit één stuk gegoten door reeds lang geleden teloorgegane ambachtelijke of industriële ijzergieterijen. Soms zijn ze van gelamineerd zink, want dat was goedkoper. Deze oude voornamelijk negentiende-eeuwse wegwijzers loodsen koetsiers, marskramers en voetreizigers van dorp naar dorp.

Met honderdduizenden vond je ze in de 19^e en aan het begin van de 20^e eeuw op de muren bij strategische plekken in dorpen en steden. Wanneer er buiten de dorpen geen muren waren, dan werden ze, net als nu, op palen geplaatst, de zogenaamde mâts de cocher. Deze waren het fragielst, en zijn dan ook het eerst verdwenen, of domweg vervangen door modernere wegwijzers.

Schrift in het landschap

Onze voorouders hebben deze bewegwijzering vanaf 1835 in hun omgeving zien verschijnen. Het idee was in 1833 gelanceerd en vanaf 1835 door de departementen verwezenlijkt. Daarvoor vond men wegwijzers ook helemaal niet nodig.

‘Vroeger was men veel minder onderweg. Om naar de markt in het buurdorp te gaan, volgde je altijd dezelfde zandweg. Die kende je al snel, dus je had geen wegwijzer nodig,’ vertelt Patrick Rollet, hartstochtelijk liefhebber van oude bewegwijzering. ‘Voor langere trajecten was er maar één weg, die al van oudsher bekend was, op de oude post- of pelgrimsroutes. Iedereen volgde dezelfde route, al eeuwen lang, en er was altijd wel iemand om de weg aan te vragen.’

‘Op een gegeven moment begon ik me te interesseren voor de opkomst van het schrift in het landschap. Dat begint met die ministeriële circulaire uit 1835. Vanaf dat moment kan men zich in het landschap oriënteren en de weg vinden, dankzij het geschreven woord. De plaques de cocher en de zeer gedetailleerde informatie die men daarop kon lezen, maakten reizen gemakkelijker.’

Landelijke inventarisatie

Ruim tien jaar geleden initieerde Patrick Rollet de eerste website over deze plaques de cocher en stond hij aan de wieg van een landelijke inventarisatie.  ‘Er waren wel enkele personen die er zich net als ik voor interesseerden, maar er was nauwelijks documentatie beschikbaar,’ legt Patrick uit. ‘In die tien jaren hebben bijna 650 mensen mij bij de inventarisatie geholpen.’

Naast een uitgebreide inventaris van bijna 10.000 oude gietijzeren en zinken wegwijzers, is de website plaquedecocher.fr ook een onschatbare bron van informatie. En de inventaris is nog niet compleet, nog wekelijks worden her en der in Frankrijk nieuwe ontdekkingen gedaan door een groepje gepassioneerde liefhebbers.

Behoud en restauratie

Een van die liefhebbers is Steven Soulard, een jonge Normandiër die ICT studeert, maar zich in zijn vrije tijd toelegt op het ambachtelijke restaureren van deze gietijzeren wegwijzers. Hij heeft al enkele tientallen geslaagde restauraties op zijn naam staan, voornamelijk in Normandië en het noorden van Frankrijk.

‘In 2016 ontdekte ik tijdens een fietstocht voor het eerst een plaque de cocher. Ik vond dat schitterend, die historische bewegwijzering met plaatsnamen erop. Daarna zag ik er nog een, volgens hetzelfde model. Ik ben me erin gaan verdiepen en van het een kwam het ander.’ In het weekend is hij thuis in de garage met de gietijzeren platen in de weer. ‘Het is lastig te zeggen hoeveel tijd ik per plaat bezig ben. Dat ligt voornamelijk aan de droogtijd tussen twee verfbeurten. Eerst moet de plaat schoongemaakt worden en ontdaan van alle roest, handmatig met een ijzerborstel of met een kleine zandstraler. Vervolgens begint het verven: één of twee lagen antiroest, daarna een mooie diepe kleur blauw voor de ondergrond. Het interessantste om te doen zijn vervolgens de letters, meestal in het wit.’ Precisiewerk, dat de nodige tijd vergt. Het resultaat is verbluffend; hopelijk kunnen de gerestaureerde plaques de cocher weer een eeuw mee.

Er zijn door heel Frankrijk meerdere enthousiastelingen en verenigingen die zich bezig houden met het in hun volle glorie herstellen van deze plaques de cocher, en die waken over het behoud van dit kleine, discrete erfgoed. Soms zorgen ook gemeenten en departementen voor het onderhoud.

Steeds zeldzamer

Steven wordt in zijn restauratiewerk ondersteund door de erfgoedvereniging Urgences Patrimoine, die zich in heel Frankrijk inzet voor het behoud van erfgoed dat niet per se op de monumentenlijst staat.

Dat is vaak het probleem met deze plaques de cocher en met de bijbehorende mâts de cocher: ze kennen geen officiële beschermde status. In theorie behoren ze toe aan de eigenaar van de muur waarop ze bevestigd zijn, die ermee mag doen wat hij wil; bij de palen is dat de eigenaar van de grond. Zeer vele zijn er in de 20^e eeuw door de officiële diensten verwijderd, toen de bewegwijzering gemoderniseerd werd. Want zeg nu zelf: vanuit je snelle bolide zijn de platen nauwelijks te lezen.

De overblijvende wegwijzers zijn zeer ongelijk over Frankrijk verdeeld. In sommige departementen zijn ze nog ruimschoots te vinden, zoals in de Haute-Saône of in de Orne, waar het departement er ook actief onderhoud aan pleegt. ‘Maar als ze stuk zijn,’ vult Patrick Rollet aan, ‘dan worden ze natuurlijk niet meer vervangen.’ Toch kun je in de Orne nauwelijks enkele kilometers rijden zonder er op z’n minst één tegen te komen.

In andere departementen zijn ze, om uiteenlopende redenen, veel schaarser. In de Alpes-de-Haute-Provence is er geen een meer over, in de Manche slechts een handvol, en ook in Bretagne kom je er slechts sporadisch een tegen.

Oude namen en verdwenen dorpen

Wat sommige plaques de cocher nog bijzonderder maakt, is dat er soms namen op staan die van de officiële namenlijsten verdwenen zijn, omdat ze in de loop der jaren gewijzigd zijn. Saint-Pierre-des-Nids (Mayenne) heette tot 1929 nog La Poôte, toen de gemeente haar naam liet wijzigen, omdat ‘die naam helemaal niets betekende’.

Ook La Chapelle-Moche (Orne) liet in 1961 haar schijnbaar onwelluidende naam – in het hedendaags Frans betekent moche ‘lelijk’ – wijzigen in het neutralere La Chapelle-d’Andaine. En in de Eerste Wereldoorlog vond men in een dorp nabij Caen dat de dorpsnaam Allemagne toch echt niet meer kon – het zou Fleury-sur-Orne worden, naar een volledige verwoest dorp bij Verdun. Die oude namen zijn verdwenen, maar discrete oude wegwijzers wijzen je er nog steeds de weg naar.

Nog mooier wordt het als zo’n oude wegwijzer ons de weg wijst naar een plaats die niet meer bestaat. Zo vinden we even buiten Argillières (Haute-Saône), aan een splitsing op de weg naar Champlitte, nog een oude dubbele handwijzer die ons aanspoort om rechts af te slaan, naar Velleguibelle en naar Frettes. Vervolgens is Velleguibelle in geen velden of wegen meer te bekennen… Sinds de jaren vijftig is het ooit levendige buurtschap met zeker 100 inwoners leeggelopen, verlaten en vervallen. Er staat nauwelijks een muur meer overeind. Enkel nog op de historische wegwijzer leeft het buurtschap voort, reden te meer om dat oude wegenerfgoed zorgvuldig te koesteren.

Deze tekst verscheen eerder in een andere vorm in het tijdschrijft En Route Magazine. (C) tekst & foto's: Jeroen Sweijen.