Het verhaal achter de naam (64) - Condé

Voordat Rennes vernoemd werd naar de Gallische stam waar het de hoofdstad van was, heette de stad Condate. Deze Gallische term is ruim vertegenwoordigd in de Franse toponymie. Het woord condate geeft de plek aan waar twee rivieren samenvloeien; in het geval van Rennes is dat de samenloop van de Vilaine et de Ille, waar het departement Ille-et-Vilaine zijn naam aan ontleent. Ook het huidige Saint-Claude in de Jura heette vroeger Condate. Twee verdwenen namen, maar een hele rits nog bestaande plaatsnamen doet condate voortleven in het Franse landschap.

In het woord condate kon de klemtoon zowel op de eerste als op de tweede lettergreep liggen. Onder invloed van de plaats van de klemtoon leverde de uitspraak verschillende vormen op. De uitspraak met de klemtoon op de eerste lettergreep zorgde bijvoorbeeld voor Conte (Jura, in 1084 vermeld als Condate), Condes (Jura), Cosne-sur-Loire (Nièvre), Haute-Kontz (Moselle) en Contz-les-Bains (Moselle). Ook Candes-Saint-Martin (Indre-et-Loire), bij de plek waar de Vienne in de Loire uitmondt, heeft deze oorsprong. Saint-Martin duidt op Sint-Maarten (die van die halve mantel), die in 396 hier gestorven is. De oudste vermelding van Candes-Saint-Martin dateert al uit de 4e eeuw: Condatensim (diocesim).

De klemtoon op de tweede lettergreep kwam echter vaker voor. Hiervan afkomstig zijn bijvoorbeeld Candé (Loire-Atlantique) en Candé-sur-Beuvron (Loir-et-Cher), waar de Beuvron in de Loire stroomt. De meest voorkomende vorm is echter Condé. Deze vorm komt opvallend vaak in Normandië voor, maar ook elders: in het noorden vinden we bijvoorbeeld Condé-sur-l’Escaut (Nord) en Vieux-Condé (Nord), beide aan de Schelde, in Picardië Condé-sur-Aisne (Aisne) en Condé-en-Brie (Aisne) en in de regio Île-de-France Condé-Sainte-Libiaire (Seine-et-Marne) en Condé-sur-Vesgre (Yvelines). Dit laatste dorp wordt inderdaad in 768 vermeld als Condate, en hoort dus overduidelijk bij deze groep toponiemen. Toch is er een probleem: in Condé-sur-Vesgre mondt geen enkele rivier in de Vesgre uit. Maar landschappen veranderen: het feit dat er nu geen rivier meer is, wil niet zeggen dat er vroeger geen waterloop was. Deze kan opgedroogd zijn, verlegd, vergraven of domweg verdwenen. Enkel de dorpsnaam herinnert nog aan deze verdwenen rivier. In Lotharingen vinden we Condé-Northen (Moselle), dat aan de samenvloeiing van twee rivieren met dezelfde naam ligt: de Nied française et de Nied allemande. Het dorp ligt niet ver verwijderd van de historische taalgrens.

De meeste Condés komen in Normandië voor. In bijna alle gevallen wordt de naam van de grootste, ontvangende rivier als administratieve onderscheiding gebruikt, zoals in Condé-sur-Noireau (Calvados), Condé-sur-Sarthe (Orne), Condé-sur-Huisne (Orne), Condé-sur-Iton (Eure) en Condé-sur-Vire (Manche). Condé-sur-Laizon is in 1846 gefuseerd met Ifs-sur-Laizon en de gemeente heet sindsdien Condé-sur-Ifs; hier is het tweede gedeelte dus geen riviernaam. In Condé-sur-Risle (Eure) en Condé-sur-Seulles (Calvados) is wat anders aan de hand: hier splitsen respectievelijk de Risle en de Seulles zich in twee armen, om even verder weer samen te komen. Ook deze geografische realiteit kon dus de naam Condé opleveren. Eveneens in Normandië liggen Condeau (Orne) en Saint-Laurent-de-Condel (Calvados): dit zijn verkleinvormen.

Comblé (Vienne), vermeld in 1077 als Condate, heeft dezelfde oorsprong. Meer naar het zuiden komen we vormen tegen als Condat (Haute-Vienne), Condat-sur-Vézère (Dordogne), Condat-sur-Tricou (Dordogne) en Condat-sur-Geneveix (Corrèze). Ook Condac (Vienne) komt waarschijnlijk van condate, al wordt deze naam ook wel verklaard vanuit de Gallische persoonsnaam Condus, met het achtervoegsel -acum.

Meestal worden de vormen die van Condate afstammen zelfstandig gebruikt; slechts zelden komen we een samenstelling tegen. Condom (Gers) en Condéon (Charente) zijn waarschijnlijk gevormd uit condate en het Gallische woord magos ‘markt’; deze namen betekenen ‘markt aan de samenloop van twee rivieren’. In het geval van Condom zijn dat de Baïse en de Gèle. Het in 802 als Conedralio vermelde Connerré (Sarthe) is vermoedelijk ook gebaseerd op condate.