Het verhaal achter de naam (6) : Ouessant

In Noord-Frankrijk, vlakbij Calais, ligt het plaatsje Wissant (62). In dit gebied, waar lang Nederlands is gesproken, en zelfs een tijdje Engels (toen Calais in handen was van de Engelsen), is het verleidelijk om deze naam als Witzand te lezen. En inderdaad… dat is de etymologische uitleg van dit van oorsprong Saksische toponiem. Een heel eind verder langs de kust, in het uiterste westen van Bretagne ligt het eiland Ouessant (29). Zou het…? Westzand…? Het is wel héél verleidelijk…

Als u vanuit Tours over de D7 naar het westen rijdt, richting de Véron, het laaggelegen schiereiland tussen Loire en Vienne, merkt u op dat het landschap vrij vlak is. Wanneer u dan, ná het sprookjeskasteel van Ussé maar nog vóór de kerncentrale van Avion, linksaf slaat richting Huismes, valt het meteen op dat de weg hier ineens omhoogloopt, vrij steil zelfs. En inderdaad, het dorp Huismes (37) ligt boven op een heuvel, in deze streek een frappant kenmerk, dat aan de basis zou kunnen liggen van de motivatie van een plaatsnaam. Op zo’n zelfde “plotselinge” markante heuvel ligt het Normandische dorp Exmes (61). Toevallig? Als we naar de oudere vormen kijken, lijkt het van niet: Huismes was Oxima in 907, en even later in de tiende eeuw komen we de vorm Oximensis villa tegen. Exmes was Oxma op een oude Merovingische munt, en Usmis in 1055. Net als de namen van de dorpen Humes (52) en Oisème (28), gaan beide vormen terug op uxisama (uxama), de overtreffende trap (of superlatief) van het Gallische uxello-, hetgeen hoog of verheven betekent. Hun betekenis is dus: het zeer hoge of het allerhoogste (dorp). Het verschil tussen Huismes en Oisème is een klemtoonverschil: de eerste naam werd op z’n Gallisch uitgesproken, met de klemtoon op de eerste lettergreep; de tweede naam kreeg een Latijns accent, op de voorlaatste lettergreep.

Nu zijn deze superlatieven natuurlijk vrij relatief, al is in een vlak landschap een geringe verhoging natuurlijk al meteen opvallend – zoals er in Nederland vrij veel toponiemen zijn met -berg in de naam. Om die reden – de relatieve hoogte – is er ook wel eens gewezen op het feit dat Uxisama een godheid zou kunnen aanduiden, die het allerhoogste vertegenwoordigt. Dat is echter verre van zeker.

En als het dorp niet het allerhoogste was, dan kon het natuurlijk altijd nog gewoon hoog zijn: het Gallische uxello- heeft ook een aantal plaatsnamen achtergelaten. Huisseau-en-Mauves (45) bijvoorbeeld, in 845 vicaria oscellensis. Ook Huisseau-en-Beauce en Huisseau-sur-Cosson (beide 41) gaan terug op uxello-¸en duiden dus relatief hooggelegen plekken aan, net als Hussault (37), maar ook Usseau (79 en 86), en het wat zuidelijker voorkomende Ussel (03, 15, 19, 46). Het stadje in de Corrèze wordt al op een Merovingische munt vermeld als Oxcello vico: het ligt inderdaad hooggelegen boven de valleien van de Diège en de Sarsonne. Uxello- komt ook in samenstelling voor: de oude vorm van Issoudun (36) is erg expliciet: Uxelodunum (984): de hooggelegen (uxello) versterkte burcht (dunum). Ook Issoudun in de Creuse en Exoudun (79) gaan op dezelfde oorsprong terug, net als de puy d’Issolu in de Lot, reeds vermeld als oppidum Uxellodunum in de 1^e eeuw voor Christus.

Maar waarom nu die inleiding over Ouessant? Omdat ook de naam van dit eiland teruggaat op het Gallische uxisama. Ouxisáma in de 1^e eeuw na Christus, Uxantis in de Itinerarium Antonini (4^e eeuw), Eussa in het huidige Bretons. Hoog is hier misschien niet direct van toepassing, maar de andere mogelijke interpretatie van deze overtreffende trap is duidelijk: het is het allerverste eiland, gelegen aan de uiterste westgrens van ons continent. En ja, misschien heeft ouest wel invloed gehad op het eerste deel van de naam, maar oorspronkelijk heeft dat er niets mee te maken…

(Dit stukje is reeds elders verschenen)