Het verhaal achter de naam (58) - Noyon, Nyons, Nijmegen...

De twee Gallische termen magos en durum duiden een ‘markt’ aan, plaatsen waar handel werd gedreven en ambachten werden beoefend. Voordat magos een betekenisontwikkeling onderging tot ‘markt, marktstad’, was de oorspronkelijke betekenis ‘veld, vlak open gebied’, een open stuk land dat niet omheind was. De ontwikkeling van de betekenis van ‘veld’ naar ‘markt’ is te verklaren door het feit dat de grote markten een grote open ruimte nodig hadden. Kopers en verkopers moesten met hun karren een makkelijke toegang hebben en eventueel ook tenten kunnen opzetten. De markt moest goed te bereiken zijn: Manthelan (Indre-et-Loire) en Monthelon (Marne) zijn samenstellingen uit *mantulo-magos en betekenen ‘de markt aan de weg’.

De oorspronkelijke betekenis van magos vinden we nog terug in de naam van de prefectuur van de Calvados, Caen. De stad is een oud Catomagos, waarin cato- ‘gevecht, strijd’ betekent. Catomagos duidde voor de Galliërs een plaats aan waar ooit strijd geleverd was of waar dat op reguliere basis gebeurde: hetzij een slagveld, hetzij een exercitieterrein. Caen in de Gallische tijd was geen hoofdstad: het lag op het grondgebied van de Viducasses, vlakbij de grenzen met de Baiocasses (Bayeux) en de Lexovii (Lisieux). De betekenis ‘slagveld’ is dus zeker plausibel: het is goed mogelijk dat de buurstammen een oogje hadden op deze vruchtbare vlakte – of het gaat om een exercitieveld waar de Viducasses aan hun buren lieten zien hoe sterk ze waren. Caen staat niet alleen: ook Chaon (Loir-et-Cher), Cahon (Somme), Cahan (Orne) en Quéant (Pas-de-Calais) hebben dezelfde oorsprong. Al deze plaatsen liggen vlak aan de oude grens van een Gallische stam, een grens die bewaakt moest worden en waar de buurstam in de gaten moest worden gehouden. Zelfs Champs (Aisne), waarvan de huidige vorm duidelijk beïnvloed is door champ, ‘veld’, is een oorspronkelijk Catomagos; de oude vorm Cadamo uit de negende eeuw kan niet van campus afstammen.

Nyons (Drôme) werd in de tweede eeuw geschreven als Noimagos. Het eerste gedeelte is afkomstig van novio, ‘nieuw’, en het geheel betekent ‘nieuwe markt’. Het tegenovergestelde bestaat ook; in Saint-Pierre-de-Sénos, een wijk van Bollène (Vaucluse), betekent Sénos de ‘oude markt’. Beide plaatsen liggen niet ver van elkaar vandaan. Andere 'oude markten' vinden we terug in Senan (Yonne) en Cénomes (Aveyron), samenstellingen op basis van *seno-magos. De ‘nieuwe markten’ – novio-magos – waren legio in Gallischtalig West-Europa. Naast de andere Franse plaatsen met uiteenlopende namen als het kleine Nijon (Marne), Néoux (Creuse), Nojeon-en-Vexin (Eure), Novion-Porcien (Ardennes), Noyon (Oise) – in de derde eeuw al vermeld als Noviomago – en Noyen-sur-Sarthe (Sarthe) vinden we die herkomst ook terug voor het Zwitserse Nyon, het Duitse Neumagen en de Nederlandse stad Nijmegen. In het noorden van Frankrijk komt een half dozijn keer de naam Nouvion voor: ook dat zijn ‘nieuwe markten’. In de Aisne liggen er twee broederlijk naast elkaar; die dorpen moesten wel onderscheiden worden en dat werd gedaan met de titel van de eigenaren van beide dorpen, een graaf en een abdis. We vinden ze terug in Nouvion-le-Comte en Nouvion-l’Abbesse, al is in dat laatste geval de abdis verdwenen toen het dorp in 1845 opging in Nouvion-et-Catillon. In Longjumeau (Essonne) is Noviomagos dusdanig verbasterd dat het op een 'lange tweeling' is gaan lijken; toch is ook deze naam oorspronkelijk een 'nieuwe markt'.

Een koninklijke markt, waarbij niet duidelijk is naar welke koning verwezen wordt en het mogelijk om een Gallisch stamhoofd gaat, vinden we terug in Riom (Puy-de-Dôme), een samenstelling met *rigo-magos, waarbij *rigo ‘koning, koninklijk’ betekent. Riom kan dan de ‘koninklijke markt’ van de Gallische stam van de Arverni zijn geweest, die hun naam aan de Auvergne gegeven hebben. Riom-ès-Montagnes (Cantal) ligt volgens de toevoeging letterlijk ‘in de bergen’; Ruoms (Ardèche) en Rians (Cher) hebben dezelfde oorsprong. In Pontarion (Creuse) is de brug (pont) pas rond 1200 toegevoegd; ook deze naam was heeft dezelfde herkomst. De naam Réaumur (Vendée) is onder invloed van mur ‘muur’ op een ‘koninklijke muur’ gaan lijken, maar ook dit is een ‘koninklijke markt’; oudere vormen als Riomo wijzen daarop.

Rouen (Seine-Maritime), Ratomagos in de tweede eeuw na Christus, hoort ook bij deze reeks markten. Het eerste gedeelte duidt vermoedelijk op stadsmuren en het geheel verwijst naar een versterkte marktstad. Vlakbij Marmande vinden we Granon (Lot-et-Garonne), waarin we de naam van de rivier de Garonne mogen herkennen. Inderdaad, de ‘markt aan de Garonne,’ zoals Gouzon (Creuse) de ‘markt aan de Goze’ is, en Mouzon (Ardennes) de ‘markt aan de Maas’; de plaats wordt in 400 al vermeld als Musmagenses. Ook Blond (Haute-Vienne) is een -magos – een Merovingische munt vermeld Blatomago. Het eerste gedeelte zou het Gallische *blato zijn, dat ‘graan’ betekent. Blond was dus een ‘graanmarkt’. De marktfunctie van Blond is aan de dag gelegd door archeologische opgravingen, waarbij een groot ambachtscentrum is ontdekt. Chantôme in Éguzon-Chantôme (Indre) bevat als eerste gedeelte het Gallische woord canto-, ‘rond’; het gaat hier dus om een ‘ronde markt’. Werd de markt in Octon (Hérault) in de winter gehouden? Daar lijkt de mogelijke oorsprong *octu-magos, ‘wintermarkt’, wel op te duiden. Gien (Loiret), in de zesde eeuw vermeld als Gionum, is een ‘goddelijke, heilige markt’; het eerste gedeelte is het Gallische divo-, ‘heilig’. Maar welke godheid werd hier vereerd? Bram (Aude), Envermeu (Seine-Maritime) en Évron (Mayenne) ontlenen alle drie hun naam aan *eburo-magos, de ‘markt bij de taxus’, met vermoedelijk een heilige bijbetekenis: de taxus was erg belangrijk voor de Kelten.