Het verhaal achter de naam (22) : Aigrefeuille

Het Franse woord houx, 'hulst', is van Germaanse, waarschijnlijk Frankische afkomst. In die taal luidde het woord hulis, dat ook voor het Nederlandse woord hulst gezorgd heeft - en voor plaatsnamen als Hulsel (Noord-Brabant). Houssaye-en-Brie (Seine-et-Marne) is dan ook een hulstbos, net als La Houssoye (Oise) en het identieke Lahoussoye (Somme). Met het achtervoegsel -aria treffen we bijvoorbeeld Oussières (Jura) aan. Als samenstelling vinden we een 'grote hulst/groot hulstbos' in de naam Grandhoux in de gemeente Nonvilliers-Grandhoux (Eure-et-Loir).

Ook het Latijnse acrifolium betekent 'hulst'. Onder invloed van de Franse woorden aigre en feuille, hetgeen je samen kunt vertalen als 'prikkende bladeren' – een goede beschrijving van de stekelige hulstblaadjes – levert dit de naam Aigrefeuille (Haute-Garonne) op. Die naam kan ook bepaald worden met de naam van een rivier of een streek in Aigrefeuille-sur-Maine (Loire-Atlantique) en Aigrefeuille-d’Aunis (Charente-Maritime), of dienen als onderscheidende bepaling zoals in Saint-Sébastien-d’Aigrefeuille (Gard). In dit laatste geval is Aigrefeuille een kasteelruïne in die gemeente, in 1346 vermeld als lou chastel de Verfueil. Acrifolium heeft via een Oudfranse tussenvorm *arfeuille ook voor de namen van de dorpen Arpheuilles (onder meer Cher en Indre) en Arfeuilles (Allier) gezorgd.

In het dialect van het departement Loire wordt de hulst agrol genoemd. La Gresle heeft daar haar naam aan te danken; het dorp werd in 882 vermeld als Agroledas, 'plaats waar hulst groeit'.

---

Meer lezen over de invloed van bomen en struiken op de Franse plaatsnamen? Binnenkort komt bij uitgeverij Batavia Publishers een origineel boek over Franse plaatsnamen uit, nog even geduld!

_____________________________

☑️ Beste plaatser van dit bericht,

fijn dat je gebruik maakt van dit forum. Doe alsjeblieft mee met de discussie die volgt op je bericht! Reageer zelf op de reacties die anderen geven. Dat mag ook best een bedankje zijn.

_____________________________

Rubrieken,

Klik hieronder voor meer berichten in dezelfde rubriek.

20200207, Kunst en Cultuur

Overleden Reactie van Theodora Besse op 8 Februari 2020 op 7.57: Interessant weer, Jeroen. Zó interessant dat het me lang heeft bezig gehouden. Ik heb le houx namelijk maar even gegoogeld. Ik kwam op een biologie-website terecht, waar staat dat het niet acrifolium is, maar aquifolium. Vervolgens de letterlijke betekenis gezocht:

"De soortnaam aquifolium betekent letterlijk blad waarbij de bladtanden naaldscherp uitlopen". Het zou dus niets met "aigre" hebben te maken, dat "zuur" betekent. Toch zag ik ook op veel websites de naam Ilex acrifolium voorbijkomen plus de uitleg van Aigrefeuille zoals jij die geeft.

Verder gezocht. In de franse Wiktionary wordt de plaatsnaam Aigrefeuille in verband gebracht met een oud occitaans woord, maar wel afkomstig van het latijnse woord acrifolium:

"En occitan Crefuèlha, Grefelhe au Moyen-Âge jusqu’au XIX^e siècle. De l’ancien occitan agrefól, grefuèlh sous forme moderne, issu du latin acrifolium (« houx »)."

De Wikipédia (zie onder Etymologie) gaf uiteindelijk het antwoord: het is eigenlijk Ilex aquifolium, dat heester met een stekelig blad (à feuille épineuse) betekent. Acrifolium is ook mogelijk, maar is via het occitaans uit het latijn gekomen.

Er bestaat trouwens ook hulst zonder stekels:

Bron: Wikipédia

Reactie van Jeroen Sweijen op 8 Februari 2020 op 9.38: Dank je wel voor je uitgebreide informatie, Theodora. Overigens sluiten jouw en mijn schrijven elkaar niet uit. Een van de ideeën achter de overgang naar 'aigre' is namelijk dat een schijnbaar nietszeggend woorddeel, of een woorddeel waar men 'niets meer van kan maken', geherinterpreteerd wordt naar een sprekender woord. Dat kan in sommige gevallen ook voor deze constructie Aigre-feuille, 'het scherpe blad' gezorgd hebben. En in de zuiderse vormen is het natuurlijk via het Occitaans gegaan, daar ben ik wellicht wat elliptisch over geweest, omdat het slechts een stukje uit het boek is, en het Occitaanse verhaal al elders verteld is.

Ik kijk ook bewust niet naar de huidige Latijnse botanische vormen, want die hebben niet voor de plaatsnamen gezorgd, noch het klassieke Latijn. De plaatsnamen zijn afkomstig uit het Volkslatijn, het gesproken Latijn, dat niet per se dezelfde vormen kennen als het klassieke Latijn. Vervolgens is een eeuwenlange fonetische evolutie overheen gegaan, die van het Latijn via het Romaanse, de langue d'oïl en het Occitaans en hun dialecten, de huidige woorden en dus namen hebben opgeleverd. En daar komt herinterpretatie vaak voor.

Overigens betekent 'aigre' historisch niet alleen 'zuur', maar zeker ook 'scherp, stekelig' en dat soort verwante betekenis. Kijk naar een plaatsnaam als Aigremont, die zeker niet de zure berg betekent, maar het idee van een scherpe spits oproept, al is alles relatief. Bij verklaringen van plaatsnamen moet je echter zelden of nooit van de huidige betekenis van het Frans uitgaan, maar van de betekenis en de vorm op een bepaald moment in de geschiedenis van de taal die er toen op dat moment op die plaats gesproken werd.

Kijk voor deze betekenissen van 'aigre' bijvoorbeeld naar de betekenisomschrijvingen 1d) en 1e) op de website van het CNRTL - en ook daar is het al modern Frans, terwijl de plaatsnamen vermoedelijk ontstaan zijn tijdens het Oud-Frans en het Oud-Occitaans.

Wordt op een heleboel manieren nog zeker vervolgd! Fijn weekend!

Reactie van Jean op 8 Februari 2020 op 10.12: Hallo, dit doet me denken aan een heel klein dorpje (buurtschap) in de buurt van Angers. De naam is Aigrefoin.

Men heeft mij verteld dat dit uit de middeleeuwen komt, omdat er die tijd in een zeer slechte kwaliteit hooi was in die buurt.

Het woord “aigre” in die tijd wilde “slechte kwaliteit” zeggen in die regio.

Groeten, Jean

Reactie van Jeroen Sweijen op 8 Februari 2020 op 10.26: Dag Jan,

Ja, in bepaalde regio's kan 'aigre' die betekenis vermoedelijk ook hebben. Ik kan het voor je opzoeken, want ik heb een zeer gedetailleerde naslagwerk over de Maine-et-Loire, maar dat kan ik pas over twee weken voor je doen - herinner je me eraan, indien ik het vergeet? Want wie zegt dat het echt om 'foin' / 'hooi' gaat? We kunnen slechts iets zinnigs zeggen met de oudere vormen ... Wordt vervolgd!

Reactie van Jeroen Sweijen op 8 Februari 2020 op 10.28: Ik vind zo al zes buurtschappen/gehuchten/boerderijen met die naam, de meeste in het Grote Westen. Die waar jij het over hebt is vermoedelijk het buurtschap van die naam in de gemeente Le Plessis-Grammoire (49) ? Ik hou 'm in gedachten!

Overleden Reactie van Theodora Besse op 8 Februari 2020 op 11.43: 't Blijft toch altijd heel erg leuk om dit soort wetenswaardigheden te lezen en te kennen! Echt een uitdaging voor nieuwsgierige geesten.

Het was absoluut niet mijn bedoeling om het beter te weten dan jij Jeroen, maar een en ander wekte gewoon mijn belangstelling op en van het een kom je op het ander. In ieder geval mijn dank voor je uitgebreide antwoord. Net als Jean kijk ik uit naar je uitleg over aigre.

DeepL Traducteur geeft als vertalingen: zuur, zurig, wrang, ongelukkig, knorrig, nors, guur, ziekelijk en verkeerd. "Verkeerd" kan zijn wat Jean bedoelt. M'n dikke Van Dale schrijft: zuur, wrang, scherp, doordringend, fel, bits, guur, vinnig. Eén ding is zeker, 't is niet erg positief, hoewel vin-aigre toch eigenlijk onmisbaar is in de keuken...

Reactie van Jeroen Sweijen op 8 Februari 2020 op 11.51: Ik vatte het dan ook absoluut niet op als beter weten, Theodora, maar op dieper graven, meer leren, verder gaan! Ik wilde met mijn lange en wellicht wat onduidelijke reactie vooral weergeven dat je niet naar de huidige betekenis van woorden moet kijken om de herkomst van oude namen te verklaren, maar naar historische betekenissen. En vooral ook, je moet van de oudere/oudste vormen uitgaan en niet van de hedendaagse. Zie maar bijvoorbeeld La Flèche uit de vorige column.

En ik zal maar weer eens mijn uitgevers lastig vallen om een datum, want ik wil graag nog veel meer met jullie delen :-)

Reactie van Jan Smits op 8 Februari 2020 op 19.39: Leuk dat je de hulst heeft aangemeld. Maar ik kom uit het vak dat in de lijst van planten namen voorkomt.
Even gecheckt in de namenlijst van planten. De latijnse naam voor hulst is Ilex. Waarvan alleen al 125 variëteiten zijn vermeld in de namenlijst. Maar niet alle variëteiten zij hulst zoals wij die kennen. Eerst is aangemrkt de alteclarensis typen. Meestal niet met prikkels of stekels. Dan heb je aquifolium types welken meestal stekels. Dan heb de meservae-types Variëteiten die uit de jaren 50 van de vorige eeuw voorkomen.Maar er zijn ook crenata types, welke meestal kleine donker groene bladeren hebben. Maar er zijn ook verticilata types , welke bladverliezend zij Als je er meer van wilt weten kan ik je daarbij h elpen.
Nog een prettig weekend. Jan Smits

Reactie van wilsam op 8 Februari 2020 op 21.27: Ik ben onder de indruk van je kennis en onderzoek, Jeroen. Het woord aqui doet me denken aan het kasteel Bonaguil hier in de buurt. Het laatste deel van de naam “aguil” zou refereren aan de top van de heuvel, waarop het kasteel staat.

Reactie van Jeroen Sweijen op 9 Februari 2020 op 19.18: @Wilsam ... die zet ik bij Aigrefoin, de vraag van Jean, en over twee weken krijgen jullie allebei antwoord - ik moet dat even opzoeken.

@Jan Smits, natuurlijk, je hebt helemaal gelijk, maar we zijn met twee verschilllende takken van sport bezig. Ik heb het nu over de (vroege) Middeleeuwen, toen mensen hun omgeving benoemde, en die ene plek waar zoveel hulst groeide, 'plek waar (veel) hulst groeit' noemden. Ze gebruikten daarvoor de bij hun gebruikelijke spreektaalterm voor hulst, en botanische gidsen had je dus nog niet. Navenant de streek werd dat dus een dialectvorm die ergens tussen het oude gesproken Latijn en het hedendaagse Frans of Occitaans in zit ... gebaseerd op bovenstaande vormen. 'Ilex' heeft noch in het hedendaagse Frans, noch in de plaatsnamen, een directe afstammeling - acri/aqui-folium en hulis dus wel.

Fijne avond allemaal!