Het verhaal achter de naam (17) : Le Mesnil

Mansionile is een relatief jonge term in de toponymie; nederzettingen die deze naam dragen zijn meestal pas na de 7^e eeuw gesticht. Vervolgens is het woord zeker vijf eeuwen actief geweest in de naamgeving. De Romeinen kenden dit Laatlatijnse woord niet; het is een Middeleeuwse afleiding van mansione, dat 'huis' betekende en ook maison heeft opgeleverd. Deze naam komt als mesnil en ménil in een breed gebied in Noord-Frankrijk voor, met een duidelijk zwaartepunt in Normandië en in een gedeelte van Lotharingen. Mesnil komt opzetten wanneer er al vele plaatsnamen op -ville en -court bestaan. Niet alleen de taalkundige oorsprong geeft een verkleinvorm weer, meestal vinden we die ook terug in de werkelijkheid. Weinig mesnils zijn groot of belangrijk geworden – behalve in de regio Parijs waar Le Blanc-Mesnil (Seine-Saint-Denis) meer dan 50.000 inwoners heeft. Het is een uitzondering.

De standaard schrijfwijze bevat een -s- die niet uitgesproken wordt, maar aangeeft dat de beginklinker in de uitspraak verlengd werd. De schrijfwijze zonder tussen-s komt vooral voor in Oost-Frankrijk en in de Orne. In dat laatste departement was in aan het begin van de twintigste eeuw een prefect actief die als doelstelling had om schrijfwijze overeen te laten komen met de uitspraak. Hij heeft voor een aantal plaatsnamen spellingsvereenvoudigingen weten door te voeren, waaronder Ménil voor het archaïsch gespelde Mesnil en een -i aan het eind van een aantal namen op -y.

De oudste mesnils volgen nog de Germaanse woordvolgorde, waar het hoofdwoord achteraan staat: Hudimesnil (Manche) en Smermesnil (Seine-Maritime) zijn samenstellingen met een persoonsnaam, respectievelijk het Germaanse Hildwin en het Angelsaksische Semarus. Ook Dampsmesnil (Eure) volgt die volgorde, met als eerste gedeelte een evolutie van dominus, 'heer'. De samenstellingen met een (Latijns) bijvoeglijk naamwoord vertonen diezelfde volgorde: Longmesnil (Seine-Maritime) is het 'langgerekte dorp' en in Saint-Aignan-de-Cramesnil (Calvados) leeft het Oudfranse cras/gras voort, met de betekenis 'rijk, welvarend'.

Toch is het overgrote merendeel van de mesnils van later oorsprong; ze zijn vaak te herkennen aan de vorm Mesnil plus een familienaam, met of zonder lidwoord: Le Mesnil-Durand (Calvados) – ook een voormalige gemeente in de Manche draagt die naam –, Le Mesnil-Herman (Manche), Le Mesnil-Fuguet (Eure), Ménil-Hubert-en-Exmes (Orne). De complete lijst is vele malen langer.

In Ménil-la-Tour (Meurthe-et-Moselle) herinnert de 'toren' aan het voormalige kasteel, waarvan nog slechts enkele resten over zijn. Ménil-Flin (Meurthe-et-Moselle) hoort bij het dorp Flin; het ligt aan de andere oever van de Meurthe en Ménillot in Choloy-Ménillot (Meurthe-et-Moselle) is een verkleinvorm. In het noorden komt meerdere malen de schrijfwijze Maisnil voor, zoals voor het dorp even ten zuiden van Saint-Pol-sur-Ternoise (Pas-de-Calais).

Ook in de Bourgogne heeft men mansionile gebruikt bij het benoemen van woonplaatsen. Het levert daar echter niet Mesnil op, maar Magny – al zijn die plaatsnamen ook op een andere manier verklaard. Gezien de oude vormen is het echter aannemelijker dat Magny-Lambert (Côte-d'Or), in 992 vermeld als Mansionile altare Sancti Salvatoris, en Magny-lez-Aubigny (Côte-d'Or), in 1243 vermeld als de Masnillo, mesnils zijn. Daarentegen wordt Magny-la-Ville (Côte-d'Or) in 994 geschreven als Magniacus: één vorm, twee herkomsten?

_____________________________

☑️ Beste plaatser van dit bericht,

fijn dat je gebruik maakt van dit forum. Doe alsjeblieft mee met de discussie die volgt op je bericht! Reageer zelf op de reacties die anderen geven. Dat mag ook best een bedankje zijn.

_____________________________

Rubrieken,

Klik hieronder voor meer berichten in dezelfde rubriek.

20191103, Kunst en Cultuur

Reactie van Maria op 4 November 2019 op 7.33: Dank je wel Jeroen. Leuk om te weten hoor!
Als ik nu al die "mesnils passeer weet ik waar de naam vandaan komt
Groeten uit la Manche Normandie

Reactie van Rlequino op 4 November 2019 op 8.07: Ha, goede info. Nu woon ik vlakbij Dom-Le-Mesnil (08160), een inderdaad langgerekt dorp. Mensen gevraagd wat het betekent, niemand die het weet. Wel gevonden dat Dom van dominus kan stammen, hetgeen huis in het Romeins was. Huis in huis?

een idee wat deze combinatie kan zijn?

cordialement

Reactie van Jeannette op 4 November 2019 op 9.45: Heel leuk weer, dankjewel!

In de Anjou waar ik woon kom ik wel een enkele Le Mesnil tegen als lieudit, maar inderdaad niet heel vaak.

Reactie van Theodora Besse op 4 November 2019 op 9.47: Rlequino, dominus betekent heer of meester. Domus is huis.

Dom-le-Mesnil zou dus ook kunnen betekenen: Heer des huizes of Baas in eigen huis. Hopelijk weet Jeroen wat het betekent.

Reactie van Ada op 4 November 2019 op 10.25: Terwijl ik dit las, dacht ik gelijk aan een plaatsje in de Finistère, Ménez Ham, kan dit Ménez dezelfde oorsprong hebben. Trouwens het is een prachtig plekje aan de kust van Noord-Bretagne.

Reactie van Jeroen Sweijen op 4 November 2019 op 10.28: Dank jullie wel voor de aardige en enthousiaste reacties. Ik zal hieronder kort op de beide vragen ingaan, met veel plezier!

Reactie van Jeroen Sweijen op 4 November 2019 op 10.35: Dom-le-Mesnil (Ardennes) : van oorsprong zijn dit twee woonkernen en twee aparte namen, zonder onderlinge link. Op de detailkaarten heet het oostelijk gedeelte van het dorp nog steeds 'Le Mesnil', met iets noordelijker 'Le Petit Mesnil'. Die hebben dus qua naam de oorsprong die hierboven beschreven is.

Als we naar de oudere vormen van Dom kijken, dan treffen we de Duno (1229), de Donco (rond 1312) en de Don (1355). De oorsprong is vermoedelijk het Gallische woord dunum, waarvan de betekenis in de loop der eeuwen zich ontwikkeld had van 'heuvel, hoogte' via 'versterkte hoogte' tot zelfs 'versterking, vesting'. Wellicht slaat het dunum hier op de markante heuvels ten zuiden van het dorp, die meer dan 100m boven het dorp uitsteken. Het hoeft niet per se te betekenen dat er een Gallisch legerkamp gevestigd was op die hoogte (maar in sommige gevallen kan dat wel). De plaatsnaam Dom is in dat geval te vergelijken met Dun-sur-Meuse (Meuse) of Dun-sur-Auron (Cher).

Wat ook nog zou kunnen, maar wat ondanks de vorm Donco minder waarschijnlijk is, is dat de naam van Germaanse oorsprong is en verwant is aan -donk, dat we in Brabant en Vlaanderen geregeld tegenkomen (Arendonk, Soerendonk, enz). Dat donk betekent ook hoogte, of meer precies 'zanderige hoogte in moerassig gebied'. Het zou dan op de ligging van het dorp in de vochtige landen aan de Maas kunnen slaan. Maar zoals gezegd, minder waarschijnlijk.

Om op jullie hypotheses in te gaan: domus (Lat 'huis') heeft geen nakomelingen in Franse plaatsnamen. Dominus (Lat 'heer'), wel, maar alleen in samenstellingen met persoonsnamen, waar het meestal op een heiligennaam gaat. Dompierre en Dammartin betekenen in dat geval hetzelfde als Saint-Pierre en Saint-Martin ; daar zal ik een andere keer dieper op in gaan.

Reactie van Jeroen Sweijen op 4 November 2019 op 10.37: Ada, het Bretonse ménez (als in Ménez-Hom) of mené (zoals in de Monts du Mené), is niet verwant aan mesnil. Het gaat hier om een Bretons woord dat 'heuvel, berg' betekent. Monts du Mené is dus eigenlijk dubbelop :-)

Reactie van Theodora Besse op 4 November 2019 op 10.52: Wat leuk om dat te weten, Jeroen. Ik neem aan dat ons woord duin ook afkomstig is van dunum? Er zijn trouwens niet alleen duinen langs de kust, maar in Limburg heb je bijvoorbeeld natuurpark Maasduinen, een fraai landschap met zandheuvels, waar het heerlijk wandelen is.

Reactie van Jeroen Sweijen op 4 November 2019 op 10.55: Inderdaad, Theodora, ook duin is verwant aan/stamt af van dunum. Het verschil tussen NL en FR is dat het in Nederlands een gangbaar alledaags woord heeft opgeleverd, en in Frankrijk slechts nog in plaatsnamen voorkomt - maar wel in veel, ik schat een goeie honderd.

Je reactie hieronder, dit zijn de huisregels.