Het verhaal achter de naam (12) : Montignac & Fleury

Vaak hoor je dat Nederlanders zich verwonderen over al die Franse plaatsnamen die op -ac eindigen. Je moet toegeven dat er dat in bepaalde streken ook wel erg veel zijn, alsof men er een rijmwoordenboek op losgelaten heeft. Veel minder vaak verbaast men zich over de vele namen in het westen die op -é eindigen, of over al die namen rond Parijs en in Normandië die op -y eindigen. Toch zit daar hetzelfde verhaal achter.

Veel plaatsen zijn vernoemd naar een persoon. Dat kan de eigenaar van de grond zijn, de stichter van een boerderij, of eenvoudigweg de bewoner ervan. In het grote merendeel van de plaatsnamen die vernoemd zijn naar personen weten we niets meer van de man of vrouw naar wie huis, dorp of stad genoemd zijn.

Al vanaf de Gallo-Romeinse tijd worden achtervoegsels gebruikt om van een zelfstandig naamwoord, een bijvoeglijk naamwoord of een eigennaam plaatsnamen te maken. Bij de grootste serie betreft het achtervoegsel -acum, een geromaniseerd achtervoegsel van Gallische oorsprong – bij de Galliërs luidde het achtervoegsel -acos. De vormen met -acum gebruikt als plaatsnaam komen tussen de vierde en de zevende eeuw opzetten, maar het achtervoegsel is daarna ook nog lang actief geweest, tot ver in de Middeleeuwen. Enorm veel hedendaagse plaatsnamen zijn op de verschillende vormen van dit achtervoegsel gebaseerd; de taalkundige Charles Rostaing schatte dat zeker 5% van alle Franse plaatsnamen hierop gebaseerd zijn.

Aan de hand van de afstammelingen van *Floracum kunnen we het veelvoud aan vormen goed illustreren. We vinden onder meer vormen met -ac: Florac (Lozère), Fleurac (Charente); met -y: Fleury (Somme); met -é: Fleuré (Vienne), met -ieu(x): Fleurieu-sur-Rhône (Rhône); met -at: Fleurat (Creuse) en met -ey: Fleurey (Doubs). Elders leeft het oude Gallische achtervoegsel voor als -ecques, -ay, -ies, -ec, -oc en -ach voort, en in het Nederlandse taalgebied komen we het tegen als -ijk of -ik, bijvoorbeeld in de namen Kortrijk en Blerick. De vorm van het achtervoegsel is regionaal bepaald; zo zie je bijvoorbeeld op bijgevoegd kaartje de verspreiding van de vorm -ac.

In 1890 publiceerde Henri d’Arbois de Jubainville een studie waarin hij als eerste het achtervoegsel -acum (-acos) identificeerde en definieerde. D’Arbois de Jubainville was niet alleen keltoloog maar ook jurist; volgens zijn theorie was het eerste gedeelte van een afleiding op -acum in alle gevallen een persoonsnaam. Hij zag er een soort voorloper van het kadaster en de belastingadministratie in, waarmee boerderijen en gronden geïdentificeerd werden aan de hand van de eigenaar. Volgens zijn theorie betekent Fleury dus ‘de nederzetting van Florus’. Zijn theorie werd decennialang klakkeloos gevolgd, en voor alle namen op -acus werd geprobeerd een passende Latijnse, Keltische of Germaanse persoonsnaam te vinden – of te creëren.

Vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw zagen sommige taalkundigen in dat het eerste gedeelte ook naamwoorden konden zijn. Dat kon het geval zijn wanneer er veel gelijkluidende namen waren, wanneer er niet bewezen kon worden dat de gebruikte persoonsnaam wel bestond, of wanneer de geografische realiteit overeenkwam met het vermoedelijk gebruikte naamwoord. Toen men merkte dat veel plaatsen die Montigny of Montignac heetten op een heuvel, berg of andere hoogte lagen, was de afweging snel gemaakt: in plaats van de persoonsnaam Montanus of Montanius werd er gekozen voor een verklaring vanuit montanea, ‘berg, gebergte’. Volgens deze theorie betekent Montignac ‘het dorp op de berg’ en niet ‘het dorp van Montanius’. Fleury zou volgens deze theorie ‘het dorp met de bloemen’ kunnen betekenen, maar bewijs maar eens dat ergens vijftien eeuwen geleden bloemen groeiden.

Samengevat: het eerste gedeelte is hetzij een persoonsnaam, hetzij de beschrijving van het landschap. Voor steeds meer namen bestaat er een dubbele theorie: een ‘traditionele’ met een persoonsnaam en een ‘modernere’ met een naamwoord dat in het landschap terug te vinden is. Mouzay (Meuse), Liorac-sur-Louyre (Dordogne) en Sussey (Côte-d'Or) zijn wel verklaard met de persoonsnamen Mausos, Liber en Succius. Maar wanneer je merkt dat Mouzay aan de Maas (Meuse) ligt, Liorac aan de Louyre en dat bij Sussey de Suze ontspringt, dan ligt een afleiding van de riviernaam meer voor de hand dan een obscure persoonsnaam. In Langeac (43) heeft men wel de persoonsnamen Langius of Lanius willen zien, maar een samenstelling met long(i)us, ‘het lange(re) dorp’, ligt meer voor de hand.

Nog meer lezen over al die namen op -ac, of geïnteresseerd in de herkomst van Franse plaatsnamen? Nog even geduld, na de zomer verschijnt er bij Uitgeverij Grenzenloos een origineel boek over.