Kunst met een grote K

Je merkt het al als je met de auto de oversteek maakt bij de Seine van het eerste naar het zevende arrondissement. Rijdend via de altijd drukke place de la Concorde zie ik voor mij het prachtige gebouw van de Chambre des Députés of de Assemblée Nationale. De Franse Tweede Kamer is gevestigd in het Palais Bourbon. Dit paleis, gebouwd in 1722, is genoemd naar de eerste eigenares, de hertogin van Bourbon, een buitenechtelijke dochter van Lodewijk XIV. Het ligt pal tegenover de Madeleine, aan de overkant van de Seine, daar waar de Place de la Concorde wordt verbonden door de sobere Pont de la Concorde met de chique Quai d'Orsay.

De Chambre des Députés of de Assemblée Nationale, de poort naar het 7e arrondissement

We begeven ons naar het nobele Faubourg Saint-Germain, de wijk van de adel en de aristocratie, vol met ministeries en ambassades. Tot de 16e eeuw was dit het grondgebied van de machtige Abdij van Saint-Germain-des-Prés. Saint Germain was ooit een raadgever van de Franse koning en vanaf 556 bisschop van Parijs. Des Prés betekent letterlijk 'in de velden'. De abdij werd omgeven door akkers, weiden en jachtterreinen. Deze werden in de achttiende eeuw geconfisqueerd door de universiteit en de Franse adel. De huidige stadspaleizen of hôtels, statige herenhuizen, dateren allemaal uit de eerste helft van de achttiende eeuw, toen de Marais uit de gratie was. Op een gebied van circa tweehonderd hectare vind je er wel honderdvijftig. 

Het zevende arrondissement behoort tot 'les beaux quartiers'. Het is een gegoede buurt, waar de huren en koopprijzen behoorlijk hoog zijn. Een groot arrondissement, met lange straten en lanen, die tal van oude hôtels herbergen, vaak met grote tuinen. Hôtel komt van het Latijn; 'hospitum', herberg. In de 17e eeuw oorspronkelijk het huis van een adellijke heer. Later werd het de algemene aanduiding voor paleisachtige gebouwen met een privé of openbaar karakter.

Ik parkeer mijn auto in de rue de Courty, een zijstraat van de boulevard Saint-Germain. Het is bijna 12.00 uur en een voorjaarszonnetje verlicht de vanillekleurige gevels van de huizen. Ik ben op weg naar de rue de Lille 121 naar het Hôtel Lévis-Mirepoix en het Hôtel Turgot - de thuisbasis van de Fondation Custodia die de Collection Frits Lugt beheert.

Rue de Lille 121 thuisbasis van de Collection Frits Lugt, Fondation Custodia

Verscholen achter een wat saaie klassieke gevel schuilt een klein paradijs dat ik ken van mijn vele bezoeken aan het Atelier Néerlandais, dat gevestigd was op de derde etage. Ik zeg was, want sinds oktober 2024 is het Atelier Néerlandais verhuisd naar de avenue Victoria 22 in het eerste arrondissement. Het gekke is dat ik nooit de gelegenheid te baat heb genomen om een bezoek te brengen aan dit schitterende Hôtel particulier, een oorspronkelijk stadspaleis uit de achttiende eeuw waar sinds 1954 een omvangrijke collectie schilderijen, prenten, kunstenaars-brieven, zeldzame en oude boeken, Indiase miniaturen, oudheden, Chinees porselein en een onschatbare bezit aan tekeningen van oude meesters zijn ondergebracht. Beter bekend als de Collection Frits Lugt. Ondanks vele tentoonstellingen is de Fondation Custodia geen museum, maar een studieverzameling die op afspraak kan worden bestudeerd in een intieme sfeer.

Frits Lugt en zijn echtgenote Jacoba (To) Klever - Foto Collection Frits Lugt, Fondation Custodia

De Fondation Custodia is in 1947 te Bazel, Zwitserland, opgericht door Frits Lugt, samen met zijn echtgenote Jacoba Lugt-Klever, ten einde hun kunstverzamelingen voor de toekomst na hun overlijden bijeen te houden. Frederik (Frits) Lugt (1884-1970) was een vooraanstaand Nederlands kunstkenner en -verzamelaar. Hij was de oprichter van de Fondation Custodia en het Instituut Néerlandais te Parijs.

Frits Lugt - Foto Collection Frtis Lugt, Fondation Custodia

Frits Lugt werd in mei 1884 geboren in Amsterdam. Al op jonge leeftijd was hij bovenmatig geïnteresseerd in tekenen en verzamelen. Op zijn achtste begon Lugt zijn eerste verzameling, het 'museum Lugtius', en fabriceerde een bordje op zijn slaapkamerdeur: 'Geopend als de directeur thuis is’.' Regelmatig was Lugt te vinden in het Rijksmuseum, alwaar hij tekeningen van grote meesters bestudeerde en zelfs een begin maakte met het opstellen van de tekeningencatalogus. De grote liefde voor Rembrandt ontstaat als de veertienjarige Frits de Rembrandttentoonstelling bezoekt, die georganiseerd is ter gelegenheid van de troonsbestijging van koningin Wilhelmina. Maar liefst 124 schilderijen en ruim 350 tekeningen zijn er van de grote meester te zien, evenals De Nachtwacht, die van het Rijks naar het Stedelijk is verhuisd. Frits Lugt is overdonderd door zo veel schoonheid. Dit heeft hij nog nooit gezien. Prompt maakt hij een 162 bladzijden tellende levensbeschrijving van Rembrandt, met veertig door hemzelf getrouw nagetekende etsen.

Rembrandtbiografie door de jonge Frits Lugt, 1899 - Foto Collection Frits Lugt, Fondation Custodia

Anton Mensing, de eigenaar van het beroemde veilinghuis Frederik Muller, zag dit manuscript terwijl hij een medewerker zocht. Daarop werd Lugt, 15 jaar, aangenomen en hij werkte tussen 1901 en 1915 bij Mensing in het veilinghuis Muller & Co. Het schrijven van catalogi behoorde tot zijn werkzaamheden. In 1910 trouwde hij met Jacoba Klever (1888-1969), een dochter van de puissant rijke vennoot van de Steenkolen Handels Vereeniging (SHV). De Klevers waren samen met onder andere de Fenteners van Vlissingen en de van Beunings oprichter van de SHV. Het huwelijk stelde hem in staat zich helemaal op het verzamelen van kunst te storten. Kunst kopen deed hij veelvuldig, op veilingen en bij handelaren. Parijs was in die tijd, de jaren dertig, dè plaats waar het gebeurde en Lugt was regelmatig aan het neuzen op grote en kleine veilingen waaronder die van het veilinghuis Drouot. 

De oorlog kwam en een deel van het gezin Lugt nam de wijk naar Amerika. Het echtpaar wist hun waardevolste tekeningen per aangetekende post in Zwitserland in veiligheid te brengen. Andere delen werden door een onbetrouwbare assistent  van Lugt verkocht of viel in Duitse handen, het meubilair verdween naar het huis van NSB-leider Mussert. Gelukkig kwam een groot deel van zijn verzameling weer terug via de zogeheten recuperatie.  Maar ook op tentoonstellingen ziet hij gestolen werk van hem hangen en veel treft hij aan op veilingen. Hij koopt veel van zijn voormalig bezit terug.

Jacobus Vrel was een Nederlands kunstschilder uit de Gouden Eeuw ook wel de voorloper van Vermeer genoemd. Over zijn leven is zeer weinig bekend. Hij was actief in de periode van ca. 1654 tot ca.1662, vermoedelijk in Haarlem en/of Delft – Foto Collection Frits Lugt Fondation Custodia - 'Zittende vrouw voor een raam, kijkend naar een kind' ca. 1650

Ook in Amerika verzamelde Lugt verder. Toen hij in november 1945 op de Rotterdamse kade van de Holland-Amerikalijn stapte, volgden vijftig kisten boeken, complete jaargangen Amerikaanse tijdschriften en bulletins die in Europa niet te krijgen waren, 3500 catalogi en meer dan 1500 foto's. Maar Lugt had nog meer gezien in Amerika. Voorbeelden van de tweede generatie waarin alles verdween wat de eerste generatie had opgebouwd; Carnegie en Rockefeller. Frits en zijn echtgenote To beseften dat hun levenswerk gedoemd was uiteen te vallen na hun dood. Hierdoor aangezet brachten zij in 1947 hun hele bezit en vermogen onder in de Fondation Custodia. Zij zorgden er daarmee voor dat hun collectie ook na hun dood in stand zou blijven. 

Lugt had een goede neus voor bijzondere dingen, een ontwikkeld koopmansinstinct en een waanzinnige kennis van kunst.  Lugt kocht altijd die schilderijen of tekeningen die net even anders waren dan die de kunstenaar gewoonlijk maakte. Schilderde Avercamp voornamelijk ijs- en wintergezichten? Dan kocht Lugt een zomergezicht. Maakte Jan Steen van alle huishoudens een puinhoop? Dan kocht hij een schilderij met een keurig opgeruimde kamer.

Het is duidelijk lente in een van de twee binnentuinen van de Fondation Custodia

In 1953 gaan de echtelieden in Parijs op zoek naar een gebouw met karakter en een zekere allure, waar zij hun collectie kunnen onderbrengen en dat geschikt is om een Nederlands cultureel centrum te herbergen, als equivalent van het door hen zo bewonderde Institut Français Pays-Bas (voorheen Maison Descartes) gevestigd aan de Vijzelgracht te Amsterdam.

Uiteindelijk koopt Lugt, na veel zoeken, het gebouwencomplex aan de rue de Lille 121, Hôtel Lévis-Mirepoix en het Hôtel Turgot. Talloze verbouwingen waren noodzakelijk en in 1954 hadden zij al 1.200.000 Nederlandse guldens uitgegeven aan een eerste verbouwing om hun omvangrijke en unieke verzameling van zeventiende- en achttiende-eeuwse beeldende kunst, oude boeken, Chinees porselein, kunstenaarsbrieven, oude lijsten, portretminiaturen en voorwerpen uit de Griekse en romeinse oudheid te kunnen plaatsen. Alle ruimtes werden door het echtpaar zelf ingericht. Zelf woonde het echtpaar in een nabijgelegen appartement aan de place du Palais Bourbon. Op 11 januari 1957 wordt het Institut Néerlandais officieel geopend door Frits Lugt, in aanwezigheid van de Franse president René Coty, ZKH Prins Bernhard en de eerste directeur van het Institut: de dichter Sadi de Gorter – tevens de cultureel attaché van de Nederlandse ambassade in Parijs. In 2013 hield deze samenwerking op te bestaan, volgens de Nederlandse minister van Buitenlandse zaken vanwege bezuinigingen.

Een van de vele kunstschatten: Een Vlaams kabinet uit de 17e eeuw

Op 15 juli 1970, de geboortedag van Rembrandt, zeeg Frits Lugt op de place de l’Etoile neer en overleed. Hij stierf zoals hij had geleefd: met een stapel notities onder zijn arm, op terugweg van een kunstverzamelaar. Lugt werd 86 jaar. Bij zijn dood liet hij een veelzijdige verzameling na van enkele tienduizenden stukken die haar gelijke in de wereld niet kent, én een sfeervol onderkomen, het Hôtel Turgot, waarin die tot zijn recht komt en nog steeds bestudeerd kan worden.

Borstbeeld van Anne-Robert-Jacques Turgot, baron de Laune, Frans econoom en politicus . Het huis Hôtel Turgot ontleent zijn naam aan Anne-Robert-Jacques Turgot, financieel controleur van Lodewijk XVI en minister van Staat, die er op 17 maart 1781 overleed

• 000 tekeningen vanaf de jaren dertig tot de twintigste eeuw van diverse kunstenaars waaronder Leonardo da Vinci, Rembrandt, Bruegel, Dürer, Rubens, Barocci, Watteau en Ingres.
• 000 prenten van diverse kunstenaars onder wie Lucas van Leyden, Rembrandt, Van Dyck, Goya, Parmigianino en Andreani.
• 450 schilderijen waaronder Ruisdael, Saenredam, Guardi en Corot.
• 000 originele kunstenaarsbrieven geschreven onder andere door Titiaan, Michelangelo, Ter Borch, Poussin, Ingres, Manet, Gauguin en vele anderen. Zo kocht Frits Lugt in 1918 per telegraaf vanuit Nederland bij Sotheby’s in Londen twee van de zeven bewaard gebleven brieven van Rembrandt aan Constantijn Huygens. In 2017 kocht de Fondation Custodia een reeks brieven van de Franse schilder Édouard Manet (1832-1883). De brieven zijn gericht aan schilder en etser Félix Bracquemond (1833- 1914). De correspondentie tussen de twee vrienden was op een paar brieven na onbekend, tot ze in 2016 op een veiling opdook.

Een van de vele stijlkamers in het Hôtel Lévis-Mirepoix

Behalve het beheren van de Collection Frits Lugt, organiseert en/of werkt de Fondation Custodia mee aan talloze tentoonstellingen in Frankrijk en daarbuiten, bevordert zij wetenschappelijk onderzoek op het gebied van de kunstgeschiedenis, geeft zij belangwekkende publicaties uit, stimuleert zij jonge kunsthistorici door stages verbonden met een verblijf in Parijs aan te bieden en ondersteunt zij instellingen als het RKD (Rijksbureau voor kunsthistorische documentatie) in Den Haag en het NIKI (het Nederlands Interuniversitair Instituut) te Florence.

De Collection Frits Lugt bezit een grote collectie Chinees porselein

Maandelijks vinden er meerdere rondleidingen plaats op inschrijving en worden stukken uit de collectie op afspraak aan onderzoekers ter inzage gegeven en er vinden regelmatig kunstbeschouwingen plaats. De Fondation Custodia beschikt ook over een eigen restauratie-atelier.

 Weer een van de prachtige stijlkamers met uitzicht op een indrukwekkende binnentuin

Verder staat de bibliotheek ter beschikking van het publiek en met ruim 130.000 boeken is dit een van de grootste collectie kunsthistorische boeken in Frankrijk. De bibliothecaris is de Nederlander Wilfred de Bruijn, tevens schrijver en programmamaker van onder andere ‘Op zoek naar mijn Frankrijk’. De directie is sinds april 2024 in handen van  Stijn Alsteens.

De Hollandse kamer

Toen het Institut Néerlandais – het Nederlands cultureel instituut in Frankrijk dat meer dan vijftig jaar in het gebouw van de Fondation gevestigd was – eind 2013 werd opgeheven, besloot de vorige directeur Ger Luijten de vrijgekomen ruimte vlakbij de Assemblée Nationale niet voor veel geld aan de regering of een ambassade te verhuren, maar te blijven gebruiken voor de kunst.

Het trappenhuis vol met zo'n 50 olieverfschetsen uit de 19e eeuw - Op de ezel 'Bomen voor een Valei' van Simon Denis ca. 1800

Onder de bekwame leiding van de opvolgers van Frits Lugt is de verzameling uitgebreid door eventuele lacunes in de periode tussen de 14^e en 20^e eeuw aan te vullen. Zo heeft Luijten bijvoorbeeld onder andere zijn aandacht gericht op olieverfschetsen uit de 19^e eeuw, impressies naar het leven die eenzelfde functie als tekeningen in de eeuwen daarvoor hadden. Ze gingen aan de officiële kunstwerken vooraf of waren gewoon ‘sur le motif’ gemaakt in de vrije natuur en geven daardoor inzicht in het denken en uit proberen van een kunstenaar aldus de boeiende uitleg van Marijke. Werken van onder meer Constable, Degas, Delacroix en Corot zijn prachtig opgehangen in het imposante trappenhuis van het Hôtel Turgot.

  Mijn gids tijdens dit privé bezoek: Marijke Bertrand-Holthuijzen

De huidige directeur zet deze dialoog, in lijn met de roeping van de Fondation Custodia voort en met name door het ‘hart van de collectie’, de tekeningen uit de 16^e tot de 18^e eeuw, weer te verrijken. Zo blijft de collectie levend door de toevoeging van werken en objecten die resoneren met de al aanwezige schatten in de prachtige schatkamers van dit stadspaleis.

In de hal nog een borstbeeld van Frits Lugt

De Fondation Custodia is zonder twijfel een van de meest actieve instituten in de wereld van de kunstgeschiedenis. En nog mooier met een Nederlands tintje.

COLLECTION FRIS LUGT, Fondation Custodia

121 rue de Lille, 7^e arrondissement, metro Assemblee Nationale.

Rondleiding op inschrijving, zie website.