Wedergeboorte van een erfgoed

Met dank aan 'De Stad Parijs & 2theloo voor de fotografie

Onder de Place de la Madeleine, naast de Madeleine kerk ligt onder de grond een stukje historisch erfgoed: de ‘Lavatory Madeleine’. Geïnstalleerd onder Napoleon III en geïnspireerd door onze Engelse buren. Londen was namelijk de eerste stad waar in de 19^e eeuw, in de straten, openbare toiletten verschenen.

Place de la Madeleine

Er wordt aangenomen dat het eerste openbare toilet in Londen in 1423 door de burgemeester van de stad, Richard Whittington, werd geïnstalleerd. Het was een gewoon gebouw, dat in één keer 128 mensen kon bedienen. De faciliteit werd in tweeën gedeeld. Er waren dus 64 toiletten voor mannen en hetzelfde aantal voor vrouwen. Doorspoelen vond tweemaal per dag plaats. Ondanks de oprichting van het eerste openbare toilet en de algemene vooruitgang op dit gebied, bleef de situatie in Londen tot het einde van de 19e eeuw onopgelost. Tot die tijd zag je vaak mannen op straat die in elke hoek of smal steegje hun eigen ‘toilet’ creëerde. Voor vrouwen was de situatie iets moeilijker. Alles veranderde in 1851 toen spoeltoiletten werden gedemonstreerd op de tentoonstelling in Crystal Palace. Dit mechanisme, ontwikkeld door loodgieter George Jennings, overtuigde de organisatoren om die toiletten ook na afloop van de tentoonstelling open te laten. Het was een briljant idee, omdat het openbare toilet erg populair was en een jaarinkomen van ongeveer £ 1.000 opleverde (tegenwoordig een bedrag van zes cijfers). Want tegen de tijd dat de tentoonstelling werd gesloten, hadden meer dan 800.000 bezoekers van de faciliteiten gebruik gemaakt. Openbare individuele cabines met een doorspoeltoilet en wastafels om de handen te wassen werden pas tegen het einde van de negentiende eeuw geïntroduceerd.

 Lavatory de la Madeleine door mij gefotografeerd in 2011, net voor de algehele sluiting

Parijs kon natuurlijk niet achterblijven. Het Madeleine toilet was het eerste van zijn soort op het vaste land van Europa. De opdracht werd in 1905 uitbesteed aan het ‘Établissements Porcher, Paris-Revin’. Het was in het begin van de ‘Belle Époque’ waar een nieuwe decoratieve stijl opbloeide, de Art Nouveau, te zien in de gebouwen van Guimard waaronder de metro ingangen en de warenhuizen, maar ook in het Madeleine toilet. Het werd gebouwd met de beste materialen; gelakt mahonie houten afscheidingen, deuren en meubilair, glas-in-lood ramen met bloemmotieven, versierd met sierlijk keramiek, en het mooiste mozaïek. Op decoratie werd door de firma Porcher niet bezuinigd, op de muren en plafond groene en paarse lotusfriezen. Er was zelfs een loge voor een bewaker en een stoel op een verhoogd platform voor het werk van een schoenpoetser. Elke individuele toiletcabine was voorzien van een spiegel en wastafel met koperen kraan alles voor een make-over in volledige privacy. Het pand verwelkomde zowel mannen en vrouwen in twee ondergrondse galerijen toegankelijk vanaf de Place de la Madeleine. Ondergronds want je kon tenslotte geen openbare toilet hebben naast een kerk. Dat is ook de reden dat de toilet bij de Notre-Dame ook ondergronds werd gebouwd.

In maart 2011 werd de ‘Lavatory de la Madeleine’ geclassificeerd als Historisch monument

Meer dan honderd jaar deed dit toilet, misschien wel het mooiste van Europa, trouwe dienst. In 1990 werd het herentoilet gesloten om dienst te doen als technische ruimte voor de RATP. In maart 2011 werd de ‘Lavatory de la Madeleine’ geclassificeerd als Historisch monument. Maar ondanks dit keurmerk en het verzet van de burgemeester van het 8^e arrondissement, sloot het toilet eind 2011 zijn deuren vanwege een gebrek aan voldoende bezoekers. Ongeveer nog zo’n 350 per dag. 

De concessiehouder die in 2015 werd aangesteld om de exploitatie van dit Parijse toilet te verzekeren had de verplichting om het Madeleine toilet te renoveren en te heropenen. Echter de door de Stad Parijs aangewezen operator kon zijn verplichtingen niet nakomen vanwege de economische problemen na de terroristische aanslagen van 2015 en later gooide de brand in de Notre-Dame de Paris ook nog eens roet in het eten. Het toilet voor de kathedraal, het drukste van Parijs moest ook zijn deuren sluiten voor het publiek.

 De volledig gerestaureerde ingang van de openbare Madeleine toilet

De Stad Parijs moest op zoek naar een nieuwe concessiehouder en vond in het Nederlandse bedrijf 2theloo bereid om de restauratie te financieren voor een concessie van tien jaar. Na een grondige schoonmaakoperatie in 2021, de ingang met de wenteltrap naar beneden was in de afgelopen jaren een openlucht prullenbak geworden, konden de renovatiewerkzaamheden in het najaar van 2022 starten. Eerst moest de waterdichtheid van het glazen plafond worden gegarandeerd alvorens men met het binnenwerk kon starten. Het is nu versterkt door een tweevoudige waterdichtheid. Mocht er een breuk ontstaan in de bovenste laag dan is in ieder geval het 119 jaar oude interieur veilig. Vervolgens konden ambachtslieden aan het werk om de erfgoedsite weer open te stellen voor het publiek. Alle leidingen kranen en sanitair werden vernieuwd, geheel passend bij de sfeer uit de Belle Époque. Het mozaïek langs de trap naar beneden zal in de loop van 2024 worden gerestaureerd door het ‘Centre de documentation de la Conservation des Oeuvres d'Art Religieuses et Civiles’ (COARC), Paris.

Een herboren juweel uit de Belle Époque

Maandag 20 februari 2023 was het dan zover; de wedergeboorte van een erfgoedjuweel uit de Belle Époque. De opening werd bijgewoond door Jeanne d’Hauteserre, burgemeester van het 8^e arrondissement en Karen Taïeb, verantwoordelijk voor het Parijse erfgoed. Een afdaling naar beneden voelt als een reis door de tijd. Zodra je binnenkomt bevindt zich aan de linkerkant de ontvangstcabine van de hôtesse, een elegantere benaming voor ‘madame pipi’ of zoals bij ons juffrouw van de retirade. De cabine is volledig origineel, alleen het glas is vernieuwd en registreert nog steeds automatisch het aantal klanten dat passeert. Midden in de ruimte de originele schoenpoetsstoel, bovenop een podium van vier treden, omgeven door een rood koord om beklimming te voorkomen. Een schoenpoetser zal er niet zijn aangezien dat beroep in Europa niet meer bestaat. In een etalage hangen enkele posters uit de Belle Époque. Zeven toilethokjes zijn beschikbaar voor zowel vrouwen als mannen.

Een schoenpoetser zal er niet zijn aangezien dat beroep in Europa niet meer bestaat

Om toegang te krijgen tot dit juweeltje moet je wel een bedrag van € 2 pinnen of contant betalen. Een creditkaart mag ook. In ruil daarvoor wordt elke cabine na bezoek schoongemaakt. De ‘Lavatory de la Madeleine’ is elke dag geopende van 10.00 uur tot 18.00 uur. Ik kan je vertellen, in de hoofdstad is er geen mooiere en luxueuzere plek om van plotselinge aandrang af te komen. Helaas zijn deze toiletten (nog) niet toegankelijk mensen met een handicap. Goed om te weten dat de 435 aanwezige sanisettes in de stad wel toegankelijk zijn voor mensen met een handicap. Bovendien zijn die allemaal gratis. Parijs heeft overigens de meeste openbare toiletten per vierkante meter in de wereld. De Parijs sanisettes verwelkomden in 2022 meer dan 20 miljoen gebruikers.

Er is gebruik gemaakt van de mooiste materialen, glas-in-lood ramen en mahoniehouten deuren

Ter voorbereiding op de Olympische Zomerspelen van 2024 in Parijs zullen alle Sanisettes worden vervangen door een nieuwe vloot van toiletten van de volgende generatie die water- en energie-zuinig zullen zijn met de toevoeging van een aparte urinoircabine. Het aantal rolstoeltoegankelijke units zal verdubbelen en er zullen buiten handwasstations worden geïnstalleerd. Bestaande toiletten zullen worden gerecycled en weer in gebruik worden genomen in andere delen van Frankrijk of in het buitenland.

De prachtige decoraties op plafond en muren zijn 119 jaar oud

De zoektocht op het internet naar de huidige sanisettes leverde nog wat interessante wetenswaardigheden op: De ontwerper van de sanisettes is Patrick Jouin, designer uit de school van Philippe Starck. Deze volautomatische toiletten hebben de zogenaamde vespasiennes (straaturinoirs) ook bekend als pissoirs, waarvan er in de jaren dertig meer dan 1200 in Parijs waren, vervangen. De enige nog ‘werkende’ vespasienne is te vinden op de boulevard Arago en wordt nog regelmatig gebruikt. De sanisette wordt na elk bezoek volledig automatisch gereinigd. Dus maak je geen zorgen over de natte zitting want dat betekent dat het toilet ontsmet is. Grote boodschappen a.u.b. binnen 15 minuten want anders gaat de deur automatisch open. En als je toch op je gemak aan het genieten bent van alle hightech, bedenk dan dat Patrick Jouin ook de ontwerper is van exclusieve interieurs van ondermeer de juwelier Van Cleef en Arpels aan de Place Vendôme, het driesterren Michelin restaurant van Alain Ducasse en het sterrenrestaurant Jules Verne op de Eiffeltoren. Chique toch!

In een etalage hangen enkele originele posters uit de Belle Époque

Dan nog een bericht op NU.nl geplaatst op 9 oktober 2023: Uit een onderzoek onder 3.000 vakantiegangers uit vijftien Europese landen van vakantiewebsite Zoover blijkt dat in Frankrijk de smerigste openbare toiletten van Europa te vinden zijn. De schoonste toiletten zijn te vinden in Portugal. Na Frankrijk zijn de smerigste openbare toiletten te vinden in Turkije. Zo’n 17 procent vindt ze het smerigst. Op nummer drie staat Polen, met 9 procent van de stemmen. Opvallend is dat 45 procent van de Fransen hun eigen toiletten ook bestempelen als de smerigste. De grootste ergernis bij het gebruik van openbare toiletten zijn stinkende toiletruimtes (34 procent). Ook vinden de ondervraagden het erg vervelend als er wc-papier ontbreekt (27 procent). Daarna zijn een hurktoilet en vieze wc-bril storend (19 procent). Met een gebrek aan handzeep hebben toiletgebruikers de minste moeite (2 procent).

Dus reden temeer om een bezoek te brengen aan de ‘Lavatory de la Madeleine’. 

Place de la Madeleine, metrostation Madeleine, lijn 8, 12 & 14

Foto's: De Stad Parijs & 2theloo