Rembrandt in Parijs

In een boekhandel viel mijn oog op een boekje met de titel Rembrandt in Parijs. Het bleek een magazine te zijn, uitgegeven ter gelegenheid van de tentoonstelling ‘Rembrandt in Parijs’, van 21 september 2018 tot en met 6 januari 2019, in het Rembrandthuis te Amsterdam. Maar voor zover ik weet heeft Rembrandt zelf nooit een voet over de Nederlandse grens gezet. Mijn aandacht was getrokken.

Het schijnt een weinig bekend fenomeen te zijn dat Rembrandt van Rijn (1606-1669) in de negentiende eeuw een icoon was voor een groot aantal Franse avant-garde kunstenaars en impressionisten waaronder grote namen als Éduard Manet, Edgar Degas, Odilon Redon en Theodore Rousseau. Voor hen was Rembrandt een cultfiguur. Een kunstenaar die zich niets aantrok van de academische regels zoals gezet door de ‘Académie royale de peinture et sculpture, de Academie van schilderkunst en beeldhouwkunst, die in 1648 in Parijs was opgericht. De Academie beschouwde het werk van Rafaël, Michelangelo, en Poussin als het hoogst haalbare, maar na een lange periode van veronachtzaming, begonnen Franse kunstenaars in de jaren dertig van de negentiende eeuw de etsen van Rembrandt weer te bestuderen. In de jaren zeventig van diezelfde eeuw was er inmiddels sprake van een internationale opleving van de etskunst, met Rembrandt als grote voorloper, en besloten veel Franse kunstenaars ook te gaan etsen. Parijs bleek het centrum te zijn van de ets-revival. Daar namen talloze kunstenaars de etsnaald ter hand en werd hun werk door critici geprezen. Als alternatief voor de Académie ontstonden er bewegingen en verenigingen waar de Société des aquafortistes’, Vereniging van etsers, de belangrijkste was. Een van de medeoprichters van de Société was Édouart Manet, die in de vroege jaren zestig van de negentiende eeuw etsen begon te produceren. Hoewel hij een groot vernieuwer was, richtte hij zich ook op oudere kunst als voorbeeld. Een van zijn eerste schilderijen was een kopie naar Rembrandts anatomische les.

Naast Manet ging ook Edgar Degas het werk van Rembrandt bestuderen. Naar het schijnt maakte hij al aan het begin van zijn scholing als schilder tekeningen en etsen naar prenten van Rembrandt. Jaren later koos Degas zijn beroemde afbeeldingen van badende vrouwen ook in etsvorm voor een realistische benadering van het naakt. Het moet een koude januaridag in 1862 geweest zijn, toen Manet en Degas elkaar voor het eerst ontmoeten. Edouard Manet was 30 jaar oud en stond in het Louvre Velazquez’ portret van Infante Margarita te kopiëren. Degas had hetzelfde werk uitgekozen, om een ets van te maken en bewerkte ter plaatse een graveerplaat. Na deze eerste ontmoeting in het Louvre bleven Manet en Degas levenslang vrienden.

 The Infanta Margarita,volgens Velázquez - Edgar Degas, Parijs 1834–1917 

In de jaren vijftig van de negentiende eeuw was inmiddels bekend dat Rembrandt zijn eigen drukpers had en zijn eigen platen maakte. De kunstenaars van het impressionisme en de ‘ets revival’ hielden contact met elkaar, vaak in cafés en ateliers. In 1889 werd zelfs een nieuw genootschap opgericht: De Société des peintres-graveurs’, Vereniging van schilders en etsers die tot op heden nog bestaat. Er waren ook buitenstaanders zoals Odilon Redon. Redon behoorde tot een van Rembrandts meest toegewijde en briljante navolgers die duidelijk liet zien hoe wijdverbreid het werk van Rembrandt werd nagevolgd in Parijs, dè bruisende en innovatieve hoofdstad van de kunst in de negentiende eeuw. Lange tijd bleef die invloed nog onbesproken omdat Rembrandt vooral tot originaliteit inspireerde en die originaliteit legitimeerde. Hij werd dus vaak niet letterlijk gekopieerd. Op deze manier groeide hij uit tot een indrukwekkend voorbeeld voor groepen en genootschappen die met de beperkende regels van de Académie braken en talloze nieuwe mogelijkheden in de Franse en internationale kunsten creëerden.

(Bron: Lidewij de Koekoek en David de Witt)

Odilon Redon's inspiratie door Rembrandt; Le Liseur, The Reader

Fondation Custodia Collection Frits Lugt

Sommige mensen werden in die najaren een gepassioneerd kunstverzamelaar anderen lijken zo te zijn geboren. Een van die verzamelaars was Frederik (Frits) Lugt (1884-1970). Een vooraanstaand Nederlands kunsthistoricus en -verzamelaar en grondlegger van de Fondation Custodia en het Instituut Néerlandais te Parijs. De Fondation Custodia is in 1947 te Bazel, Zwitserland, opgericht door Frits Lugt, samen met zijn echtgenote Jacoba Lugt-Klever, ten einde hun kunstverzamelingen voor de toekomst na hun overlijden bijeen te houden.

Frits Lugt en Jacoba Klever - Foto Fondation Custodia collectie Frits Lugt

Frits Lugt werd in mei 1884 geboren in Amsterdam. Al op jonge leeftijd was hij bovenmatig geïnteresseerd in tekenen en verzamelen. Op zijn achtste begon Lugt zijn eerste verzameling, het 'museum Lugtius', en fabriceerde een bordje op zijn slaapkamerdeur: 'Geopend als de directeur thuis is.'

Regelmatig was Lugt te vinden in het Rijksmuseum en het Rijksprentenkabinet. Zijn interesse gold vooral Rembrandt van Rijn. De grote liefde voor Rembrandt ontstaat als de veertienjarige Frits de Rembrandttentoonstelling bezoekt die georganiseerd is ter gelegenheid van de troonsbestijging van koningin Wilhelmina. Maar liefst 124 schilderijen en ruim 350 tekeningen zijn er van de grote meester te zien, evenals De Nachtwacht, die van het Rijks naar het Stedelijk is verhuisd. Frits Lugt is overdonderd door zo veel schoonheid. Dit heeft hij nog nooit gezien. Prompt maakt hij een 162 bladzijden tellende levensbeschrijving van Rembrandt, met veertig door hemzelf getrouw nagetekende etsen.

Rembrandt Harmenszoon van Rijn, zelfportret 1648 - Fondation Custodia - collectie Frits Lugt

Anton Mensing, de eigenaar van het beroemde veilinghuis Frederik Muller, zag dit manuscript terwijl hij een medewerker zocht. Daarop werd Lugt, 15 jaar, aangenomen en hij werkte tussen 1901 en 1915 bij Mensing in het veilinghuis Muller & Co. Het schrijven van catalogi behoorde tot zijn werkzaamheden. In 1910 trouwde hij met Jacoba Klever (1888-1969), een dochter van de puissant rijke vennoot van de Steenkolen Handels Vereeniging (SHV). De Klevers waren samen met onder andere de Fenteners van Vlissingen en de van Beunings oprichter van de SHV. Het huwelijk stelde hem in staat zich helemaal op het verzamelen van kunst te storten. Kunst kopen deed hij veelvuldig, op veilingen, bij Sotheby’s en bij handelaren. Parijs was in die tijd, de jaren dertig, dè plaats waar het gebeurde en Lugt was regelmatig aan het neuzen op grote en kleine veilingen waaronder die van het veilinghuis Drouot.

Rembrandt van Rijn; interieur met Saskia - Fondation Custodia - collectie Frits Lugt

De oorlog kwam en het gezin Lugt nam de wijk naar Amerika. Frits Lugt wist een deel van zijn brievencollectie per aangetekende post in Zwitserland in veiligheid te brengen. Een ander deel viel in Duitse handen, het meubilair verdween naar het huis van NSB-leider Mussert. Gelukkig kwam een groot deel van zijn verzameling weer terug via de zogeheten recuperatie.  Maar ook op tentoonstellingen ziet hij gestolen werk van hem hangen en veel treft hij aan op veilingen. Hij koopt veel van zijn voormalig bezit terug.

Ook in Amerika verzamelde Lugt verder. Toen hij in november 1945 op de Rotterdamse kade van de Holland-Amerikalijn stapte, volgden vijftig kisten boeken, complete jaargangen Amerikaanse tijdschriften en bulletins die in Europa niet te krijgen waren, 3500 catalogi en meer dan 1500 foto's. Maar Lugt had nog meer gezien in Amerika. Voorbeelden van de tweede generatie waarin alles verdween wat de eerste generatie had opgebouwd; Carnegie en Rockefeller. Hierdoor aangezet bracht hij in 1947 zijn hele bezit en vermogen onder in de Fondation Custodia. Hij zorgde er daarmee voor dat zijn collectie ook na zijn dood in stand zou blijven.

Paul Mathey; portret van Frits Lugt ca. 1923 - Fondation Custodia - collectie Frits Lugt

Lugt had een goede neus voor bijzondere dingen, een ontwikkeld koopmansinstinct en een waanzinnige kennis van kunst.  Lugt kocht altijd die schilderijen of tekeningen die net even anders waren dan die de kunstenaar gewoonlijk maakte. Schilderde Avercamp voornamelijk ijs- en wintergezichten? Dan kocht Lugt een zomergezicht. Maakte Jan Steen van alle huishoudens een puinhoop? Dan kocht hij een schilderij met een keurig opgeruimde kamer. 

In 1953 gaan de echtelieden in Parijs op zoek naar een gebouw met karakter en een zekere allure, waar zij hun collectie kunnen onderbrengen en dat geschikt is om een Nederlands cultureel centrum te herbergen, als equivalent van het door hen zo bewonderde Institut Français Pays-Bas (voorheen Maison Descartes) gevestigd aan de vijzelgracht te Amsterdam.

Uiteindelijk koopt Lugt, na veel zoeken, het gebouwencomplex aan de rue de Lille 121, (nog steeds de behuizing van de Fondation Custodia en het Atelier Néerlandais): Hôtel Lévis-Mirpoix en het Hôtel Turgot. Talloze verbouwingen waren noodzakelijk en in 1954 hadden zij al 1.200.000 Nederlandse guldens uitgegeven aan een eerste verbouwing om hun omvangrijke en unieke verzameling van zeventiende- en achttiende-eeuwse beeldende kunst, oude boeken, Chinees porselein, kunstenaarsbrieven, oude lijsten, portretminiaturen en voorwerpen uit de Griekse en romeinse oudheid te kunnen plaatsen. Alle ruimtes werden door het echtpaar zelf ingericht. Zelf woonde het echtpaar in een aanpalende woning aan de place du Palais Bourbon. Op 11 januari 1957 wordt het Institut Néerlandais officieel geopend door Frits Lugt, in aanwezigheid van de Franse president René Coty, ZKH Prins Bernhard en de eerste directeur van het Institut: de dichter Sadi de Gorter – tevens de cultureel attaché aan de Nederlandse ambassade in Parijs. In 2013 hield deze samenwerking op te bestaan, volgens de Nederlandse minister van Buitenlandse zaken vanwege bezuinigingen.

Hôtel Lévis-Mirpoix en het Hôtel Turgot, het huidige Fondation Custodia

Op 15 juli 1970, de geboortedag van Rembrandt, zeeg Frits Lugt op de place de l’Étoile neer en overleed. Hij stierf zoals hij had geleefd: met een stapel notities onder zijn arm, op weg naar een kunstverzamelaar. Lugt werd 86 jaar. Bij zijn dood liet hij een veelzijdige verzameling na van enkele tienduizenden stukken die haar gelijke in de wereld niet kent, én een sfeervol onderkomen, het Hôtel Turgot, waarin die tot zijn recht komt en nog steeds bestudeerd kan worden.

De jonge Rembrandt - Fondation Custodia - collectie Frits Lugt

7.000 tekeningen vanaf de jaren dertig tot de twintigste eeuw van diverse kunstenaars waaronder die van Rembrandt van Rijn, Leonardo da Vinci, Breugel, Dürer, Rubens, Barocci, Watteau en Ingres.

15.000 prenten van diverse kunstenaars onder wie Lucas van Leyden, Rembrandt, Van Dyck, Goya, Parmigianino en Andreani.

450 schilderijen waaronder Ruisdael, Saenredam, Guardi en Corot.

55.000 originele kunstenaarsbrieven geschreven onder andere door Titian, Michelangelo, Ter Borch, Poussin, Ingres, Manet, Gauguin en vele anderen. Zo kocht Frits Lugt in 1918 per telegraaf vanuit Nederland bij Sotheby’s in Londen twee van de zeven bewaard gebleven brieven van Rembrandt aan Constantijn Huygens. Zelfs in 2017 kocht de Fondation Custodia een reeks brieven van de Franse schilder Édouard Manet (1832-1883). De brieven zijn gericht aan schilder en etser Félix Bracquemond (1833- 1914). De correspondentie tussen de twee vrienden was op een paar brieven na onbekend, tot ze in 2016 op een veiling opdook. 

Behalve het beheren van de Collectie Frits Lugt, organiseert en/of werkt de Fondation Custodia mee aan talloze tentoonstellingen in Frankrijk en daarbuiten, bevordert zij wetenschappelijk onderzoek op het gebied van de kunstgeschiedenis, geeft zij belangwekkende publicaties uit, stimuleert zij jonge kunsthistorici door stages verbonden met een verblijf in Parijs aan te bieden en ondersteunt zij instellingen als het RKD (Rijksbureau voor kunsthistorische documentatie) in Den Haag en het Interuniversitaire Nederlands instituut voor kunstgeschiedenis in Florence.

Rembrandt van Rijn 1638 - Fondation Custodia - collectie Frits Lugt

Maandelijks vinden er een of meer rondleidingen plaats en worden stukken uit de collectie op afspraak aan bezoekers ter inzage gegeven en vinden er regelmatig kunstbeschouwingen plaats. De Fondation Custodia beschikt ook over een eigen restauratie-atelier.

Verder staat de bibliotheek ter beschikking van het publiek en met ruim 130.000 boeken is dit een van de grootste collectie kunsthistorische boeken in Frankrijk. De bibliothecaris is de Nederlander Wilfred de Bruijn, tevens schrijver en programmamaker van onder andere ‘Op zoek naar mijn Frankrijk’. De operationele leiding is sinds 2010 in handen van Drs. Ger Luijten.

Tot 1990 was hij hoofdcurator van de afdeling gravures van het Museum Booijmans van Beuningen en vanaf 2001, hoofdconservator van de afdeling grafische kunst van het Rijksmuseum. Sinds 2009 is hij tevens voorzitter van de internationale adviescommissie van houders van openbare verzamelingen van grafische kunst. Dit is een vereniging die 's werelds 50 belangrijkste verzamelingen van tekeningen en gravures assembleert. 

De Fondation Custodia is zonder twijfel een van de meest actieve instituten in de wereld van de kunstgeschiedenis. En nog mooier met een Nederlands tintje. Zo is Rembrandt toch een beetje thuis in Parijs. 

Fondation Custodia / Collection Frits Lugt, 121 rue de Lille, 7e arrondissement, metro Assemblee Nationale.