Parijs; de bezette stad

Adolf Hitler bracht in 1940 een bezoek aan Parijs. De reis werd uitgebreid gefilmd en gefotografeerd. Na afloop van deze korte stedentrip schijnt Hitler het volgende gezegd te hebben: “Het was de droom van mijn leven om Parijs te zien. Ik kan niet zeggen hoe blij ik ben dat ik deze droom eindelijk in vervulling heb zien gaan.”

Een ontmoeting met een Parijse straatfotograaf bracht mij naar het balkon waar ‘Der Führer’ ook heeft gestaan. Dat hij er heeft gestaan was niet zo belangrijk maar wel het uitzicht. Maar daarover straks meer.

 23 juni 1940: Hitler brengt een bezoek aan Parijs - Foto: Wikimedia / Bundesarchiv

In 1938 had Parijs meer dan 3 miljoen inwoners. De Parijzenaars dansten de charleston, maar stonden op de rand van de vulkaan die in 1939 zou uitbarsten. De stad verdronk in de ‘Drôle de Guerre’. De Schemeroorlog of Spookoorlog, ook wel bekend als Sitzkrieg ('zittende oorlog'), drôle de guerre ('vreemde oorlog') of phoney war ('nepoorlog'). Zo werd de periode uit de Tweede Wereldoorlog genoemd waarin nauwelijks een militaire actie aan het westelijk front werd ondernomen. Het was een begrip dat werd geïntroduceerd door Amerikaanse verslaggevers om de politieke en militaire situatie in West-Europa tussen 6 oktober 1939 en 8 april 1940 te beschrijven In de tussentijd werden karrenvrachten kunst uit het Louvre overgebracht naar Chambord, werden de glas-in-loodramen van de Sainte-Chapelle verwijderd en gasmaskers gedistribueerd.

De kunstwerken van het Louvre worden in veiligheid gesteld en vervoerd naar Chambord Foto: Archives du Louvre

Maar in mei 1940, toen de Duitsers de Franse grens overstaken, werd de hoofdstad wakker. Met de Eerste Wereldoorlog nog vers in het geheugen reageerde het Franse leger in paniek. Duizenden vluchtten via Duinkerken naar Engeland, anderen werden gevangen genomen. Op 14 juni viel Parijs ongeschonden in Duitse handen. Toen de Duitse tanks Parijs binnenrolden, troffen ze een verlaten stad aan. Driekwart van de bevolking was inmiddels de stad ontvlucht. De bejaarde Maarschalk Pétain, op 16 juni Eerste Minister geworden, vroeg om een wapenstilstand die op 22 juni werd getekend. De Duitsers kregen toestemming om Parijs te gebruiken als tijdelijk militair hoofdkwartier van het bezette gebied. Het ‘vrije Frankrijk’ behield 40% van het land met Vichy als residentie.

Parijs 1940: Swastika’s wapperen op daken van openbare gebouwen en monumenten - Foto: Wikimedia

In Parijs werden inmiddels de klokken aangepast  aan de Duitse tijd, de luxe hotels en openbare gebouwen werden gevorderd, swastika’s wapperden op hun daken en elke dag om 12.30 uur was op de Champs Élysées de paradepas te horen. Vierhonderd miljoen Frank werden dagelijks opgelegd als ‘bezettingskosten’.

Naar het schijnt hadden de Duitsers zich drie jaar lang voorbereid, vertrouwend op de plannen van het kadaster, welke gebouwen het beste konden worden gevorderd volgens twee kriteria: luxe & comfort en een dubbele uitgang, in het geval van een aanval.

De Platzkommandantur, werd gevestigd op de kop van de place de l’Opéra - Foto: Wikimedia

De zetel van de Kommandantur, officieel genoemd Platzkommandantur, werd gevestigd op de kop van de place de l’Opéra, tussen de avenue de l’Opéra en de rue du 4 Septembre, recht tegenover de Opéra Garnier. Het vijf-sterren hotel Meurice, aan de rue de Rivoli tegenover de Tuileries, werd gevorderd als het Duitse hoofdkwartier. Het hotel Crillon aan de place de la Concorde, werd de zetel van de militaire gouverneur van Parijs. Hôtel de Beauharnais, aan de rue de Lille 78, de Duitse ambassade met Otto Abetz als ambassadeur. Overigens niet zo vreemd want dit gebouw was al sinds 1814 in Duitse handen. Het Ritz hotel werd uitsluitend gebruikt voor de ontvangst van hoge Duitse gasten. Het ministerie van propaganda kreeg een plek aan de Champs Élysées 52 en de gevreesde Gestapo hield huis aan de rue de la Pompe 180. Hier werden,  onder leiding van Friedrich Berger, meer dan 300 verzetsstrijders, gemarteld. De meerderheid van hen om informatie af te persen, 163 mannen en vrouwen onder hen werden gedeporteerd, doodgemarteld of neergeschoten. Drie ziekenhuizen werden gevorderd voor het verplegen van Duitse militairen: Hôpital Lariboisière, Hôpital Saint-Louis, speciaal voor geslachtsziektes en het  Hôpital de la Pitié.

Het vijf-sterren hotel Meurice, aan de rue de Rivoli tegenover de Tuileries, werd gevorderd als het Duitse hoofdkwartier - Foto: Wikimedia / Bundesarchiv

Vier jaar lang maakte de stad de ontberingen en de vernedering mee. Voor de gemiddelde Parijzenaar werd de rantsoenering onderdeel van het dagelijks leven. Criminele benden verdienden enorme fortuinen op de zwarte markt, benzine was niet meer te krijgen en Parijs viel stil. De stad doorstond de schaamte van ‘La Grande Rafle, de vervolging van de joden opgesloten in het Vélodrome d’Hiver, klaar voor deportatie. Dit alles werd geleid vanuit een pand aan de avenue Foch 31, een speciaal door de Gestapo opgericht ‘Institut zur Erforschung der Judenfrage’.

De ondergrondse organiseerde zich ondanks arrestaties, martelingen en executies. Parijs werd verscheurd, bespot en de mond gesnoerd. Maar mensen floten en mompelden stilletjes de ‘Marseillaise’ en andere patriottistische liederen wanneer Gestapo-officieren voorbij liepen.  Het georganiseerde verzet, de Résistance’, ondernam duizenden anonieme acties om de joden te beschermen tegen de deportaties naar Auschwitz. Desondanks werd een derde van de Franse joden gedeporteerd en gedood.

Een van de vele boeken over het Parijs tijdens de Duitse bezetting

In het kokette Parijs liepen jonge vrouwen met potloodstrepen op hun benen over straat, zodat het leek alsof ze kousen droegen. Bleven modeontwerpers Jacques Fath en Christian Dior gewoon doorwerken, Chanel zag zich gedwongen de luiken van haar couturehuis te sluiten, na een kwart eeuw van ononderbroken succes. Zij zat de Tweede Wereldoorlog uit, in hotel Ritz om precies te zijn, waar ze in luxe leefde, terwijl veel Fransen uit hun huizen werden gegooid of erger. Ze deelde het hotel met nazi-agenten, spionnen en algemene officieren, waaronder Joseph Goebbels en Hermann Goering. Het was een publiek geheim dat ze een relatie had met een Duitse nazi-officier Gunther von Dincklage. Volgens sommige documenten van het Franse ministerie en nazi-archieven was Chanel een nazi-spion, code genaamd ‘Westminster’ en kreeg ze als onderdeel van de Abwehr zelfs een agentnummer: F-7124. Naar verluidt was haar spionnennaam een verwijzing naar haar eerdere relatie met de hertog van Westminster, de rijkste man in die tijd in Engeland, van wie Chanel een minnares was in de jaren 1920. Na de oorlog werd Coco Chanel ondervraagd, maar nooit vervolgd voor haar nazi-betrokkenheid. Een theorie zou zijn dat dit te wijten was aan de interventie van Churchill of die van andere Britse aristocraten. Vermoedelijk zou Chanels getuigenis onaangename geheimen hebben onthuld die het daglicht niet zouden velen. Nadat de Duitsers de oorlog verloren, bracht Chanel zeven jaar door in Zwitserland met haar geliefde, Gunther von Dincklage.

Coco Chanel - Foto: Wikimedia

Het opstandige Parijs publiceerde stiekem de werken van Sartre, de Beauvoir en Camus. In september 1944, vlak na de bevrijding, schrijft Jean-Paul Sartre dat hij zich nooit zo vrij had gevoeld als tijdens de bezetting. Hij bedoelde dat hij in staat was om na te denken en vrijelijk zijn positie koos om zich tegen de nazi's te verzetten. Tijdens de  Duitse dwingelandij werd er in Parijs ook veel plezier gemaakt en sloten de cabarets niet, maar bloeiden, aangemoedigd door de veelal Duitse troepen die zichzelf wilde amuseren. Het Alcazar bood zelfs een show aan exclusief gereserveerd voor Duitse militairen, terwijl de garderobe van Le Shéhérazade aan de rue de Liege 3 gevuld was met petten en Duitse officiersjassen. ‘Le Chabanais’, in de rue Chabanais 12, een maison close of te wel een bordeel was exclusief gereserveerd voor Duitse officieren en expliciet voor de SS. Zo ook ‘Le One Two Two’ in de rue de Provence 122 (One-Two-Two). Edith Piaf zong hier voor het eerst La Vie en Rose. Verder traden Yves Montand en Maurice Chevalier hier regelmatig op. Voor Duitse officiersfeesten en -partijen hadden de Nazi’s Brasserie La Coupole gevorderd en Brasserie Wepler aan de place de Clichy 12 was uitsluitend gereserveerd voor Duitse militairen.

Tijdens de Duitse dwingelandij werd er in Parijs ook veel plezier gemaakt en sloten de cabarets niet -Foto: Archiv Bundeswehr

De filmindustrie was het meest productief met onder andere; Les Enfants du Paradis, Les Visiteurs du Soir. Theaters trokken volle zalen voor stukken van Sacha Guitry, Marcel Achard, Jean Cocteau, Jean Anouilh, Henry de Montherlant en  Paul Claudel. Maar ook muziekzalen;  Maurice Chevallier, Tino Rossi, Charles Trenet, Yves Montand.

De belangrijkste jeugdbeweging was Zazous. Decadente dandy's, kortgerokte vrouwen, swinging jazz en rebelse danswedstrijden: deze subcultuur gaf het Vichyregime lik op stuk. Langharig werkschuw tuig avant la lettre. De zazous vonden nog een andere manier om revolutionair uit de hoek te komen. Toen joden gedwongen werden om een gele ster te dragen, om hen op straat te herkennen, naaiden de zazous ook gele sterren op met de woorden 'Zazou', 'Goy' of 'Swing'. De jongeren waren de punkers van hun generatie, met patches die zo duidelijk afkeer tegenover het heersende regime toonden, dat ze veracht werden door datzelfde regime.

Juni 1940: Adolf Hitler met zijn begeleiding - vlnr: SS-Gruppenführer Wolff, architect Hermann Giesler, daar achter Generalfeldmarschall Wilhelm Keitel, SA-Gruppenführer Wilhelm Brückner, Reichsminister Albert Speer, Adolf Hitler, daarachter Reichsminister Martin Bormann, beeldhouwer Arno Breker, Reichspressechef Staatssekretär Otto Dietrich - Foto: Wikimedia - Archiv Bundeswehr

Zelfs Hitler bezocht de stad en dacht de Parijzenaars blij te maken door het stoffelijk overschot van de zoon van Napoleon vanuit Wenen naar les Invalides te brengen. Maar de meeste Parijzenaars zagen het als een oneerlijke ruil. De Duitsers haalden Franse kolen weg en gaven er as voor terug. Op de vroege ochtend van zondag 23 juni 1940 kwam der Führer, in gezelschap van zijn favoriete architecten Albert Speer en Hermann Giesler en beeldhouwer Arno Breker aan op het vliegveld van Le Bourget. Allereerst werd een bezoek gebracht aan de Kommandantur om vanaf het balkon op de vierde etage een blik te werpen op de neobarokke architectuur van de Opéra Garnier aan de place de l’Opéra. Volgens Speer hèt favoriete gebouw van Adolf Hitler. Hitler nam zijn architecten en beeldhouwer mee naar Parijs zodat zij inspiratie op konden doen voor een nieuw ontwerp voor Berlijn, dat Parijs ruimschoots moest overtreffen. Volgens aantekeningen van Speer zei Hitler: “Als we klaar zijn in Berlijn, zal Parijs slechts een schaduw zijn”.

De Kommandantur, officieel genoemd Platzkommandantur anno 2019 nu bekend als het Berlitz gebouw

Hitlers uitzicht vanaf het tweede balkon - Foto anno 2019

Jullie Parijsblogger op het zelfde balkon onder toezicht van Maximilian Delphinius Berlitz  - Foto Christopher Nisperos

Na een bezoek aan de Opéra zette de zeswielige Mercedes Cabriolet de tocht voort via de boulevard de la Madeleine, de rue de Royale, place de la Concorde, richting de Arc de Triomphe. Via de avenue Foch naar het Trocadéro. Hitler wilde Parijs bekijken vanaf de Eiffeltoren maar het verzet had de kabels van de liften in de toren doorgesneden. Vanwege de grondstoffen schaarste was er geen materiaal aanwezig om de liften te repareren. De trap nemen bleek geen optie dus Hitler besloot aan de grond te blijven en de Eiffeltoren te bewonderen vanaf het plein voor het Palais de Chaillot tegenwoordig de Parvis des droits de l'homme. Daarom werd gefluisterd dat Hitler heel Frankrijk veroverde behalve de Eiffeltoren.

Filmclip uit 'Le Silence de la Mer'(1949) van Pierre Melville, voorstellende het kantoor van de Kommandantur aan de place de l'Opéra met op de achtergrond de Opéra Garnier

Op 3 november volgde een bezoek van Hermann Göring voor een bezoek aan het Jeu de Paume. Toen het centrum voor opslag en sorteercentrum van Joodse roofkunst. Hij was op zoek naar kunst voor het Führermuseum-project en voor zijn eigen privécollectie. Tussen 1941 en 1942 werden meer dan een miljoen kunstopjecten uit Frankrijk geroofd. Een deel van de gestolen werken worden gered dankzij het werk van Rose Valland. Rose Antonia Maria Valland (1898 - 1980) was een Franse kunsthistorica , lid van het Franse verzet , kapitein in het Franse leger, opziener van het Jeu-de-Paume museum en een van de meest gedecoreerde vrouwen in de Franse geschiedenis. Ze registreerde in het geheim details van de nazi-plundering van nationale Franse en particuliere joodse kunst uit Frankrijk, en in samenwerking met het Franse verzet redde ze zo duizenden kunstwerken. Anderen werden meegenomen door de Duitsers, vernietigd of geroofd door de Sovjets na de bevrijding van Berlijn. Na de bevrijding van Parijs door de geallieerden werkte Rose Valland als lid van de "Commission for the Recovery of Works of Art" (Commission de Récupération Artistique). De procedures voor teruggave zijn heden ten dage nog steeds in volle gang.

Veiling van geconfisqueerde joodse kunst geregisseerd door Galerie Charpentier, Parijs juni 1944. Photo: LAPI/Roger-Viollet / Memorial de Shoah

Note: De kunstmarkt tijdens de bezetting - Le marché de l’art sous l’Occupation 1940-1944 is nog te zien tot en met 3 november 2019 in het Mémorial de la Shoah, rue Geoffroy-l’Asnier 17 

Overigens zat achter het confisqueren van joodse bezittingen een hele administratie; Der Einsatzstab, opgericht door Hermann Göring, Alfred Rosenberg en Kurt von Behr. Het Hôtel Drouot, inderdaad het huidige Parijse veilinghuis, diende voor de verkoop van vastgoed geconfisqueerd van joodse families, terwijl aan de rue Lecourbe 308 weer een speciaal verhuisbedrijf was gevestigd voor joodse bezittingen. Inbeslaggenomen goederen van gedeporteerde joden werden opgeslagen in magazijnen aan de rue du Faubourg-Saint-Martin 85-87 (hier lagen de bezittingen van alle gedeporteerden naar Drancy) en in de entrepôts aan de quai d’Austerlitz. 

Op 25 augustus trok Charles de Gaulle, leider van de vrije Franse strijdkrachten, de stad binnen en nam zijn intrek in het ministerie van Oorlog in de Rue Saint-Dominique. Hier hield hij een speech voor de Parijse bevolking. “Paris ! Paris outragée ! Paris brisée ! Paris martyrisée ! Mais Paris libérée ! “Parijs, gekrenkt, Parijs gebroken, Parijs gemarteld, maar Parijs bevrijd”!

Op 25 augustus trok Charles de Gaulle, leider van de vrije Franse strijdkrachten, de stad binnen - Foto: Wikimedia

Op vrijdag 26 juli kreeg ook ik de kans te genieten van het geweldige uitzicht dat Hitler moet hebben gehad van af de vierde etage van wat nu het Berlitz gebouw is in Parijs, de vroegere Kommandantur. Met dank aan mijn vriend en Parijse straatfotograaf Christopher Nisperos met de mooie artiesten naam Quoci Mopolis. Op 27 januari 2019 schreef ik al een uitgebreide blog over zijn werk als fotograaf.

Druk aan het werk op de vierde etage van wat nu het Berlitz gebouw is - Foto: Christopher Nisperos

De Amerikaanse straatfotograaf Christopher Nisperos aan wie ik dit avontuur te danken heb