Notre-Dame, de ziel van Parijs

“Ik herinner me van de avond van de brand een caleidoscoop van beelden, een razendsnelle botsing van emoties. Door mijn keukenraam zag ik felgele spiralen van rook de lucht in kringelen. Ik rende de trappen af naar de Quai de la Tournelle en stond pal tegenover het zuidelijke roosvenster van de Notre-Dame, de rode en oranje vlammen die uit het dak omhoog sprongen, de oorverdovende stilte van de menigte, de verbijsterende blikken in de ogen van de mensen, de afschuwelijke schoonheid van het moment, betraande wangen, lippen die een stil gebed vormden, de exacte, doelgerichte bewegingen van de brandweerlieden die plotseling leken te zijn getransformeerd tot chirurgen op een slagveld, de brandende fakkel van de torenspits die elk moment kon instorten, de middeleeuwse stenen met hun roze teint afgetekend tegen de koningsblauwe hemel, de zwarte rook die opsteeg uit de noordelijke toren. En toen het knagende besef, de ondraaglijke gedachte: Misschien legt Onze Vrouwe het af”. 

Het zijn de beginwoorden van het nieuwe boek van Agnès Poirier; Notre-Dame, de ziel van Parijs.

Net als 9/11 weet iedereen zich te herinneren waar ze waren op de namiddag en avond van 15 april 2019. De volgende ochtend openden de kranten met vetgedrukte koppen: ‘Het hart, de ziel van Parijs en Frankrijk is geraakt’, ‘Hier brandt onze geschiedenis’, ‘De ziel van de natie brandt’. Wereldwijd werden foto's gedeeld en richtten mensen hun steunbetuigingen aan de Fransen terwijl hun Notre-Dame in vlammen opging. Maar waarom raakte specifiek deze brand zoveel mensen? Wat maakt ‘Onze Dame van Parijs' tot de ziel van een land en een symbool van menselijke prestaties?

Agnès Poirier - Foto ©Hannah Starkey

Agnès Poirier (1975), commentator en journalist voor BBC, CNN en verschillende Franse media, dook in de geschiedenis van de Notre-Dame, op zoek naar antwoorden. In haar boek schetst Poirer een indrukwekkend portret van de kathedraal. Niet alleen de brand en de discussies rondom de wederopbouw worden besproken, ook schrijft Poirier over de geschiedenis van de kerk en zoekt ze naar antwoorden op de vraag wat maakt dat een bouwwerk uit de twaalfde eeuw nog altijd zoveel mensen kan ontroeren.

De 'ziel van Parijs' in betere tijden

Elk land heeft wel een of meer symbolen die de ziel en het hart van die samenleving zijn: kerken, tempels, bijzondere gebouwen en zelfs ruïnes. Frankrijk heeft er ook een paar; Parijs heeft er zelfs twee. Is de Eiffeltoren het symbool van de stad, de Notre-Dame is de ziel. Op de kathedraal zijn veel woorden van toepassing: schoonheid, kracht, historie en uiteraard geloof, christendom. Europa is rijk aan hoogwaardig symbolische kerken. Ze vormen nog steeds het imposante uiterlijk van een innerlijk verschrompelend geloofsleven. Kerken van die orde zijn meer musea en bezienswaardigheid geworden dan gebedshuizen. Met duizenden bezoekers per dag staat de Notre-Dame in de top van de meest bezochte en dus ook gefotografeerde monumenten van Europa. Wie Parijs heeft bezocht en de Notre-Dame niet heeft gezien is niet in Parijs geweest…

De Notre-Dame een week na de brand

Maar de Notre-Dame is nochtans niet de meest imposante onder de gotische kathedralen. Ze werd algauw zowel in de hoogte als in rijkdom van decoratie overtroffen door haar ‘rivalen in Chartres’, Bourges en Amiens. De kathedraal werd zelfs in de steek gelaten door Franse Koningen die zich liever in Reims lieten kronen. Alleen Napoleon verkoos haar om zich tot keizer te laten kronen, maar de kerk was er toen zo belabberd aan toe dat de muren voor de gelegenheid achter gordijnen werden verstopt. Toch heeft deze kerk veel te vertellen! Het epos van de kathedraalbouwers die in 1163 samen met paus Alexander III de eerste steen legden, in de wetenschap dat ze het gebouw nooit voltooid zouden zien. De technische hoogstandjes van de steunbogen, de uitvinding van de kruiwagen, het ongelofelijke evenwicht in de rozetten, het labyrintische gebint, bijgenaamd ‘het woud’ waarin 1300 eiken opgingen.

Zicht op de kathedraal vanaf de quai de Montebello een week na de brand. Zal dit nog ooit goed komen?

In 1239 legde de heilige Lodewijk hier blootvoets de doornenkroon van Christus neer. In 1456 begon hier het proces dat Jeanne d’Arc rehabiliteerde.  In 1789 tijdens de Franse Revolutie, de opstand tegen de monarchie en elite, maar ook tegen de kerk joeg een revolutionaire beeldenstorm over en door de Notre-Dame: beelden werden verwoest, schatkamers leeg geroofd, kunstwerken gestolen of vernield. De koningshoofden in de voorgevel moesten het ontgelden en werden afgehakt. Gelukkig zijn die in 1977 weer bij toeval teruggevonden in de kelder van een bank. Frankrijk was niet langer een katholiek land waar roomse koningen en prelaten het voor het zeggen hadden. De scheiding van kerk en staat werd rigoureus doorgevoerd en houdt tot op de dag van vandaag stand. In 1791 werden de klokken verwijderd om ze te recyclen als kanonnen en munten. Eén overleefde; de Emmanuel omdat ze die nodig hadden als noodklok. In 1794 werd de kathedraal door de revolutionairen omgevormd tot de Tempel van de Rede en werden er heidense feesten gevierd. In 1804 werd Napoleon er tot keizer gekroond. In 1831 werd het boek van Victor Hugo; ‘De klokkenluider van de Notre-Dame’, gepubliceerd. Het speelt zich bijna volledig af in en om de Notre-Dame en gaat over de onbeantwoorde liefde van de klokkenluider Quasimodo voor de beeldschone zigeunerin Esmeralda.

In 1945 liet generaal de Gaulle er het Magnificat zingen bij de bevrijding van Parijs. Tal van presidenten, waaronder De Gaulle (1970) en militaire helden werden vanuit de Notre-Dame begraven. Maar óók Abbé Pierre, de stichter van de Emmaüsbeweging. De Marseillaise klonk er na de terroristische aanslagen die Parijs in 2015 deed opschrikken. In de loop van de eeuwen werd de Notre-Dame meer dan een kerk. Het is de levende herinnering aan grootse en minder gelukkige momenten in de geschiedenis van de mensheid.

Een van de drie enorme roosvensters voorzien van glas in lood uit de 13e eeuw is schijnbaar nog in tact. Een wonder

In 1843 speelde dezelfde discussie die nu ook speelt bij de herbouw van de kathedraal. Ook toen was er net als nu een felle strijd om de Notre-Dame te restaureren. Vele architecten willen nu bij de herbouw een vleugje 21e-eeuw toevoegen. Er zit schijnbaar een Corbusier op de loer in elke Franse burger, jeuk om radicaal te zijn en het verleden te vernietigen om een stralende toekomst te creëren. Maar voldoet ons 21e-eeuwse genie echt aan de middeleeuwse bouwers van de Notre Dame? Zijn we zo arrogant om te denken dat we haar pracht kunnen vergroten en iets kunnen herbouwen, zoals president Macron verklaarde, 'nog mooier '?

De kathedraal gezien vanuit de rue de Massillon

In 1843 nam Prosper Mérimée, inspecteur-generaal van monumentenzorg, die erg geïnteresseerd was in middeleeuwse geschiedenis, een zeer begaafde architect in dienst om de restauratie van de kathedraal te leiden; Eugène Viollet-le-duc. De werken duurden ruim twintig jaar. Hij wilde het vernielde herstellen hoewel hij over bijna geen documentatie beschikte. Hij reconstrueerde een spits maar voegde details toe die er aanvankelijk niet waren. De algemeen bewonderde en nagevolgde Viollet-le-Duc kreeg vervolgens zware kritiek van puristen, die vonden dat oude gebouwen ongemoeid moesten worden gelaten. Toch verleende de metselaren, als eerbetoon aan zijn talent, zijn trekken aan drie beelden. In de galerie van de koningen in de patio, en… onder de spits, waar de apostel Thomas, beschermheilige van de architecten, het gezicht kreeg van Viollet-le-Duc.

Square Jean XXIII met de fontaine de la Vierge. Een unieke foto die niet meer gemaakt kan worden door de hoge wanden van de afzettingen

Goede Vrijdag zal ook dit jaar voor de Fransen – en in het bijzonder voor de Parijzenaars – een bijzondere betekenis krijgen. Maar Pasen zèlf ook. Want Frankrijk is al begonnen met de wederopbouw van hun Notre-Dame; een materiële herrijzenis uit de as. Het geld vloeit binnen, diverse inspecties tonen aan dat stabiliteit en structuur van het gebouw niet zijn aangetast en talloze relikwieën en kunstwerken blijken onbeschadigd te zijn. Al blijft er nog twijfel over de gebrandschilderde ramen en het imposante orgel met meer dan zevenduizend pijpen. Maar er kwamen ook kritische vragen. Waren de gulle donateurs gewoon uit op belastingvoordeel? Waren de imponerende voorstellen van gerenommeerde architectenbureaus puur reclame? Kunnen we het bouwwerk niet gewoon in de oude staat opbouwen? De meningen over de wederopbouw van de Notre-Dame liepen en lopen flink uiteen. Volgens Agnès Poirier ligt een heuse culturele oorlog in het verschiet, met de karakteristieke kathedraal als slagveld. Haar nieuwe boek, ‘Notre-Dame, de ziel van Parijs’, verschijnt op twee april in vier talen. Verkrijgbaar bij elke goede boekhandel of online voor € 22,99

Het boek vanAgnès Poirier verschijnt tegelijkertijd in vier talen