Notre-Dame bijna vier jaar na de brand

De ziel van Parijs brandt

Zeer waarschijnlijk weten we nog allemaal waar we waren op de avond van 15 april 2019 toen de kathedraal aller kathedralen geteisterd werd door een verwoestende brand. De hele wereld stond even stil toen de 855 jaar oude Cathédrale de Notre-Dame verzwolgen leek te worden door een enorme vlammenzee. Zowel op televisie als op social media was live te volgen hoe een enorm drama zich voltrok.

 15 april 2019, de Notre Dame geniet nog van het 'gouden uur'

15 april om 18.20 uur gaat een eerste brandalarm af tijdens de avondmis. Maar er is twijfel omdat nergens een teken van brand te zien is. Uit voorzorg wordt toch de kathedraal ontruimd. Echter om 18.23 uur gaat er een tweede brandalarm af. Er is dus echt iets aan de hand. Net voor 19.00 uur haastten brandweerlieden zich naar de Notre-Dame, gewapend met beschermende uitrusting, slangen en een plan. Goed gebriefd en door de jaren heen vakkundig getraind in de specifieke protocollen voor het bestrijden van een brand bij elk van de vele historische monumenten van Parijs. Allemaal gebaseerd op essentiële kennis die is vergaard uit decennia van wetenschappelijk onderzoek naar rampen bij andere historische monumenten. De brandweerlieden hebben een instructiehandleiding voor ieder monument in de stad waar ze regelmatig in geoefend worden. 

Om 19.10 uur wordt een steeds grotere rookpluim zichtbaar boven het dak van de kathedraal. Social media lijkt te ontploffen van de hoeveelheid foto’s en filmpjes die inmiddels circuleren. Toeschouwers verzamelen zich aan beide kanten van de Seine en de kathedraal wordt omgeven met auto’s met blauwe zwaailichten. Onmiddellijk wordt begonnen met de evacuatie van onschatbare kunstwerken in strategische volgorde. De brandweerlieden wisten ook wat ze moesten doen om zoveel mogelijk van de delicate structuur te behouden, zoals het water weghouden van de glas-in-loodramen om zo een thermische schok te voorkomen die ze zou hebben verbrijzeld.

 

19.17 uur - na dertig minuten branden stonden het dak en de torenspits in brand - Foto: Wikimedia par Guillaume Levrier

19.32 uur - Foto: Wikimedia par Cilcée

19.50 uur. De eeuwenoude eikenhouten dakbalken van de kathedraal, ook wel le forêt genoemd, staan in brand. De vlammen raasden langs de oorspronkelijke 3.500 zolderbalken inclusief de span en plaatbalken. De wereld vreest voor haar voortbestaan als een moment later ook nog eens de iconische 19^e eeuwse, 96 meter hoge torenspits, gebouwd door Eugène Viollet-le-Duc instort en drie gaten slaat in het gewelfde plafond. Ruim 700 brandweerlieden zijn inmiddels in de weer om te redden wat er te redden valt. Angst slaat zowel gelovigen, kunstliefhebbers en kunsthistorici om het hart. Het kan niet anders dat zeer kostbare en onvervangbare kunstwerken verloren zouden gaan. Maar dankzij het heldhaftige optreden van de brandweer zijn tijdens de brand de belangrijkste werken gered, waaronder een deel van de doornenkroon en een nagel uit het kruis van Jezus, ook de tuniek van Sint Lodewijk kon worden gered. Sommige geredde werken werden onmiddellijk overgebracht naar het nabij gelegen Hôtel de Ville. Om later in veiligheid te worden gesteld in het Louvre. In totaal zijn die nacht meer dan 1.300 kunstwerken in veiligheid gesteld.

 

20.00 uur - Foto: Wikimedia par Godefroy Paris

21.21 uur - Foto: Wikimedia par Baidax

22.55 uur. Dankzij de inzet van de brandweer wordt het steeds duidelijker dat de structuur en de façade van de Notre-Dame de brand gaan overleven. Maar de brandweer heeft niet kunnen voorkomen dat meer dan 1.000 m² dak in vlammen zijn opgegaan. Ook in de noordelijke belfort heeft brand gewoed. Pas de volgende dag om 09.30 uur wordt het sein brand meesten gegeven. Een maand na de brand is een deel van de kathedraal nog altijd onbegaanbaar voor inspecteurs. Speciale robots worden hiervoor ingezet.

 

Foto van de Notre Dame de ochtend na de brand - Foto: Cité de l'architecture et du patrimoine Paris

De beelden die de wereld overgaan leiden tot een golf van solidariteit in Frankrijk en daarbuiten.  Onmiddellijk mobiliseert de ‘Fondation de France’ haar netwerk en opent een speciaal fonds om de vele donateurs, die zich inmiddels aanmelden, in staat te stellen om bij te dragen aan de wederopbouw van de kathedraal. Zo ontstaat er een donatie-strijd tussen de rijke Franse families: Pinault, Arnault, Bettencourt. In totaal wordt binnen vierentwintig uur meer dan 880 miljoen euro toegezegd. Maar op 16 mei 2016 blijkt dat er pas 71 miljoen op de teller staat waarvan 31 miljoen toegezegd door bijna 11.000 donateurs. Inmiddels is meer dan 846 miljoen euro ingezameld door 340.000 mecenassen en donateurs uit 150 landen.

 

Logo van Rebâtir Notre-Dame een creatie van Studio Philippe Apeloig

De herbouw - Rebâtir Notre-Dame

Op 15 april 2019 deed de Franse president Emmanuel Macron een misschien wat ondoordachte uitspraak; dat de kathedraal voor de Olympische spelen van 2024 in Parijs, zou zijn herrezen. Als projectmanager wordt legergeneraal Jean-Louis Georgelin, tevens de vertegenwoordiger van de president van de republiek en president van Rebâtir Notre-Dame de Paris aangesteld. Fransen zijn gek op titels.

 

25 april 2019 - De eerste zorg is de de consolidatie van het gebouw

“Steen lijkt misschien solide, maar de betrouwbaarheid van de muren van een kathedraal is onderhevig aan een delicaat evenwicht van krachten”, zegt Aline Magnien, directeur van het LRMH, het ‘Laboratoire de Recherche des Monuments Historiques’. “Het is een belangrijk onderdeel van de genialiteit van middeleeuwse architectuur, waardoor vroege bouwers indrukwekkend hoge, maar relatief dunne muren konden bouwen die duizenden tonnen gewelfd plafond konden dragen. De gebogen vorm van het 30 meter hoge gewelf van de Notre Dame had een esthetisch doel, maar diende ook een cruciaal technisch doel: warmte vasthouden van mogelijke dakbranden - een taak die het in  april 2019 heel goed deed”, voegt Magnien toe. “Maar deze gewelven creëren een krachtige naar buiten gerichte kracht op de muren van de kathedraal. Daarom hebben middeleeuwse architecten luchtbogen aan de buitenkant toegevoegd die de muren naar binnen duwen. Dat is ook de reden dat we houten tegenkrachten hebben toegevoegd om de druk op de luchtbogen te neutraliseren.

 

Een verwrongen steigerconstructie van meer dan 30.000 staven 

Ondertussen hebben de gapende gaten in het plafond de stenen nog eens blootgesteld aan een regelmatige aanvoer van regenwater. Zo kan er pas een afdichting plaatsvinden wanneer de beschadigde steiger is verwijderd. Ongeveer 30.000 staven steigers, met een gewicht van 300 ton, die gedeeltelijk door de brand zijn gesmolten en verwrongen, werden eerder in 2018 opgesteld ter voorbereiding van 20 jaar renovatiewerkzaamheden. Speciaal hiervoor wordt een kraan met een hoogte van 84 meter geïnstalleerd. Het ontmantelingsproces dat in januari 2020 begon werd vlak daarna weer stopgezet als gevolg van COVID-19. Op 8 juni 2020 worden de werkzaamheden weer hervat na een pauze van drie maanden. Op 24 november 2021 zijn alle uitgebrande steigers rond de Notre-Dame verwijderd.

 

De complexe steigerconstructie binnen in de Notre Dame

Nu kunnen de werkzaamheden aan het interieur van de kathedraal beginnen zonder het risico te lopen dat de beschadigde steiger in de kathedraal instort. Vervolgens worden er nieuwe steigers in de kathedraal gebouwd om de gewelven te beschermen en ondersteuning te bieden. De steigers moeten het gewicht dragen dat voorheen door de gewelven werd gedragen, zodat de bouw kan doorgaan zonder de integriteit van de Notre-Dame in gevaar te brengen. Het wereldberoemde orgel van de kerk, gebouwd in 1730 door Aristide Cavaillé-Coll, schijnt de brand vrijwel ongeschonden te hebben overleefd. Het orgel bestaat uit meer dan 8.000 tinnen pijpen, verdeeld over 111 registers. Het heeft 5 klavieren van 56 toetsen en een pedaalklavier van 32 pedalen. Het orgel was al eens in de jaren ‘90 van de 20e eeuw compleet gerenoveerd. Begin december 2021 wordt het grote orgel ontmanteld en verwijderd. De pijpen zullen worden gerepareerd en grondig worden schoongemaakt om het loodstof, dat zich afgezet heeft tijdens de brand, te verwijderen. Drie gespecialiseerde orgelateliers in Hérault (Manufacture Languedocienne de Grands Orgues de Lodève), Vaucluse (Ateliers Quoirin) en Corrèze (Cattiaux Chevron), werden geselecteerd om de restauratie uit te voeren. De werkzaamheden, de her-montage en afstemming van het orgel zullen naar verwachting in april 2024 voltooid zijn. Dit alles gebeurt onder leiding van Bertrand Cattiaux. De orgelbouwer uit Liourdes (Corrèze) houdt zich al 48 jaar bezig met onderhoud van orgels. Het op een na grootste orgel van Frankrijk, na dat van de Saint-Eustache, is nu in goede handen.

 

Een klein wonder, de torenhaan werd ongeschonden teruggevonden - Foto: EP-RNDP - Rebâtir Notre-Dame de Paris

Intussen worden massa’s puin op de vloer van het transept vanwege veiligheidsredenen geruimd met behulp van speciale robots. Er moest rekening gehouden worden met meer dan 200 ton lood afkomstig van het ingestorte dak. Er waren ook kleine wonderen. De torenhaan die op de iconische torenspits prijkte werd ongeschonden teruggevonden tussen het puin. Ook opmerkelijk;  twee van de vier met bladgoud bekleedde engelen overleefden een val van 25 meter. Een engel was zo ‘ongedeerd’ dat het zelfs een verborgen geheim onthulde; een nooit eerder geziene handtekening die de identiteit van de kunstenaar bevestigde. Van de twee engelen werden opnieuw mallen gemaakt en op basis van archieven en foto’s konden de twee vernielde engelen worden gereconstrueerd door het Atelier Tolis in Chevilly-Larue (Val-de-Marne).

 

Spectaculaire ontdekkingen worden gedaan zoals een aantal fragmenten die behoorden tot het oude doksaal uit de 13^e eeuw van de kathedraal - Foto: EP-RNDP - Rebâtir Notre-Dame de Paris

Nu het transept vrij is van puin worden opgravingen mogelijk gemaakt door het verwijderen van het podium bij de dwarsbeukovergang, dat tijdens de brand zwaar beschadigde. Deze uitzonderlijke kans leidde tot grote ontdekkingen waaronder een aantal fragmenten die behoorden tot het oude doksaal uit de 13^e eeuw van de kathedraal. Dit decoratieve scherm dat het koor van het schip scheidde, werd gebouwd rond 1230, maar werd verwoest in de 18^e eeuw. Verder twee sarcofagen. De eerste sarcofaag die werd ontdekt dateert uit de 14^e eeuw volgens de onderzoekers, De tweede loden sarcofaag bevatte inscripties die het mogelijk maakte om de overledene te identificeren als kanunnik Antoine de La Porte (1627-1710) die in opdracht van Koning Lodewijk XIII een groot deel van de herontwikkeling van het koor financierde. Zodra de onderzoeken zijn voltooid worden ze weer teruggeplaatst in de gewelven van de kathedraal. Een en ander leverde wel een vertraging op van twee maanden.

 

De steigerconstuctie die de bouw van de nieuwe torenspits mogelijk moet maken - Foto: EP-RNDP - Rebâtir Notre-Dame de Paris

Juli 2022. Er kan een begin gemaakt worden met de vloerinstallatie, bedoeld om de 600 ton wegende, 100 meter hoge steigers te ondersteunen, die moeten helpen bij de reconstructie van de torenspits. De steiger zal blijven groeien naarmate de bouw van de torenspits vordert. Een tijdelijk schuifdak strekt zich nu uit over het gehele gebouw, inclusief de oversteek van het transept, wat zorgt voor een volledige waterdichtheid. De 96 meter hoge torenspits zal identiek aan de creatie van Viollet-le-Duc worden herbouwd. Eind 2023 moet ‘La flèche de Notre-Dame’ vanaf de buitenkant weer zichtbaar zijn.

 Detail van de torenspits en de originele tekening van Viollet Le Duc

Detail van de torenspits en de dakconstructie in 3D

De brand leidde tot de instorting van ongeveer 15% van de gewelven. Om ze te restaureren zijn twee soorten steen nodig. Harde stenen, vooral om de ingestorte bogen te reconstrueren en de beschadigde stenen in de muren te vervangen, en zachtere stenen voor het reconstrueren van de ingestorte of beschadigde gewelven. Deze operatie vereist nieuwe stenen die qua uiterlijk en kleur compatibel zijn met die van de Notre-Dame. Hiervoor zijn verschillende steengroeven geïdentificeerd in het geologische bekken van Lutetian, ook bekend als de ‘Parijse steen’. Voor de winning van harde stenen werd gekozen voor de steengroeve van Croix-Huyart in de Oise, ten noorden van Parijs. Acht andere steengroeven, gelegen in de gebieden van Saint Maximin (Oise) en Soissons (Aisne), zijn geselecteerd voor de winning van zachte stenen.

 

Voor de winning van harde stenen werd onder andere gekozen voor de steengroeve van Croix-Huyart - Foto: EP-RNDP - Rebâtir Notre-Dame de Paris

42.000 m² Binnenmuren van de kathedraal – waaronder het hoofdschip, de zijbeuken en de kooromvang worden intussen gereinigd met een speciaal soort latex dat in de jaren negentig speciaal werd ontwikkeld als reinigingsmateriaal voor historisch metselwerk. Voor het eerst gebruikt in het Verenigd Koninkrijk bij de restauratie van de Saint-Paul’s Cathedral. De latex vormt een soort membraam dat na droging weer wordt verwijderd met al het vuil dat blijft kleven aan de latex. De schoongemaakte binnengevels krijgen hun oorspronkelijke kleur terug. De originele steen heeft namelijk een blonde kleur en de architecten hebben er alles aan gedaan om een eeuwenoud patina te verkrijgen.

 

Voor het reinigen van de binnenmuren wordt een speciaal soort latex gebruikt - Foto: EP-RNDP - Rebâtir Notre-Dame de Paris

Het Centre National de la Recherche Scientifique (CNRS) is een van de acht groepen die door het Ministerie van Cultuur zijn aangewezen om de verschillende aspecten van de restauratie te behandelen. Als onderdeel van de restauratie werden de 113 ramen in de hoge traveeën van het schip, het koor en het transept, evenals de ramen in de sacristie, verwijderd en vervoerd naar verschillende werkplaatsen in Frankrijk, waar ze worden schoongemaakt en vervolgens opnieuw worden geïnstalleerd. De ramen in de 24 kapellen en tribunes worden ter plekke schoongemaakt. De werkplaats van de Dom van Keulen in Duitsland heeft geholpen bij de renovatie door haar team van meesterglasblazers en schilders ter beschikking te stellen om de ramen van de hoge traveeën van het schip te herstellen. Verder leverden 70 meester-glasbewerkers van acht gespecialiseerde werkplaatsen  uit de Aube, Côté d’Or, Eure-et-Loir, Rhöne, Sarthe, Val-de-Marne en Yvelines een bijdrage aan de restauratie van de historische ramen (zwart en plakkerig van roet, stof en resten van de kaarsen van miljoenen toeristen door de jaren heen).

 

De ramen in de 24 kapellen en tribunes worden ter plekke schoongemaakt - Foto: EP-RNDP - Rebâtir Notre-Dame de Paris

Verder leverden 70 meester-glasbewerkers van acht gespecialiseerde werkplaatsen een bijdrage aan de restauratie - Foto: EP-RNDP - Rebâtir Notre-Dame de Paris

Het raamwerk van Notre-Dame, ook wel het bos genoemd dateerde uit de 13e eeuw en was een van de oudste bouwwerken in Parijs. Elke balk kwam van een andere eik. De afmetingen van het raamwerk waren indrukwekkend: 100 meter lang en 13 meter breed in het schip, 40 meter in het transept en 10 meter hoog. De helling van het dak van de Notre-Dame was 55°. Het eerste frame in het koor van de kathedraal werd geconstrueerd met bomen die gekapt zijn rond 1160 -  1170. Sommige bossen waren op het moment van aanleg al zo’n driehonderd tot vierhonderd jaar oud, wat overeenkomt met bomen uit de 8e of 9e eeuw. Op het frame ruste een loden dak bestaande uit 1326 tafels van 5 mm dik met een totaalgewicht van 210 ton. In 1196 schonk bisschop Maurice de Sully bij testament 5.000 pond voor de aankoop van het lood.

 Het raamwerk van Notre Dame, ook wel het bos genoemd, dateerde uit de 13e eeuw - Foto Wikimedia

De houten binnen constructie van een van de torens voor het opvangen van de trillingen van de klokken - Foto: Wikimedia

Nadat direct na de brand allerlei wilde plannen werden gelanceerd om de kerk te restaureren in nieuwe vormen, is uiteindelijk toch besloten om dat op de oorspronkelijke wijze te doen. Dat wil zeggen: de kap met nieuw eiken op traditionele wijze herbouwen. Een wijs besluit, hoewel er best iets te zeggen was voor bijvoorbeeld een nieuw glazen dak. Voor het nieuwe dak werden 2000 eiken van 40 meter geselecteerd, gekapt en in balken gezaagd. Deze eiken, waarvan de meeste meer dan 200 jaar oud zijn, werden geplant vóór de Franse Revolutie van 1789. Het werk werd uitgevoerd onder toezicht van het Office national des forêts (ONF), verantwoordelijk voor het onderhoud, het behoud en de ontwikkeling van het Franse boserfgoed. Daarna volgt het drogingsproces en daar zit, volgens de specialisten, het probleem. Een drogingsproces is een kwestie van jaren, echter omdat de kathedraal klaar moet zijn in 2024, presidentieel bevel, wordt het eiken nu kunstmatig gedroogd. Maar in de huidige nieuwbouw zie je daar waar het drogen kunstmatig gebeurt, balken in de eerste jaren nog werken en vaak krom trekken.

De constructie die de torenspits van de Notre Dame moet gaan ondersteunen - Foto: EP-RNDP - Rebâtir Notre-Dame de Paris

Stel je voor: de acht enorme balken voor de te herbouwen ‘Flèche’ van de Notre Dame. Lengte ca. 40 meter. Doorsnede ca. 30 x 30 cm. Die vormen de draagstructuur van die toren en worden met Middeleeuwse pen-gatverbindingen met de overige draag- en koppelbalken verbonden. Daar zit geen speling in. Wat nu als die 2 cm krimpen in de komende jaren? Komt dan het pronkstuk van Le-Duc scheef te staan? Dat zal geen fraai gezicht opleveren, en hoogstwaarschijnlijk een politieke rel. (Bron Robert Guinee, mei 2022)

 

Foto: Musée Carnavalet – De constructie van La Flèche de Notre-Dame – Viollet Le-Duc - Edouard Corroyer,  modelbouwer

Resumé

Op 9 juli 2020 presenteerden de hoofdarchitecten het ‘Centre Monuments Nationaux’ restauratieplannen voor de Notre-Dame kathedraal aan de Nationale Commissie voor Erfgoed en Architectuur (CNPA), de adviesraad die belangrijke restauratieprojecten in Frankrijk behandelt en uitvoert. De studie presenteerde uitgebreide plannen om de eerder bestaande structuur van de kathedraal te respecteren en het monument in zijn laatste volledige, samenhangende en bekende staat te herstellen, waardoor het uiterlijk van de kathedraal wordt hersteld zoals het was vóór de brand van 15 april 2019.

Bij de herbouw zullen ook originele materialen worden gebruikt, zoals hout voor de dakbedekking. Het rapport stelt dat deze restauratiemaatregelen de authenticiteit, harmonie en samenhang van dit meesterwerk van gotische architectuur zullen waarborgen. We zijn nu bijna twee jaar verder en de restauratie is nog in volle gang. De honderden vakmensen, die Frankrijk nog steeds rijk is, werken dag en nacht om de moeder van alle kathedralen, de ziel van Parijs in volle glorie te herstellen. Ook zal er worden geëxperimenteerd met de verlichting. Zo kunnen we op Goede Vrijdag koelere verlichting verwachten en juist op Paaszondag meer vrolijke en flamboyante verlichting. De deadline voor de officiële ingebruikname is nu verplaatst naar eind 2024. Maar de kathedraal zal mooier zijn dan ooit te voren.

 

De honderden vakmensen, die Frankrijk nog steeds rijk is, werken dag en nacht om de moeder van alle kathedralen, de ziel van Parijs in volle glorie te herstellen - Foto's: EP-RNDP - Rebâtir Notre-Dame de Paris

Blijf op de hoogte door de Facebook pagina te volgen van Rebâtir Notre-Dame, of nog beter steun het renovatieproject door een kleine bijdrage door te klikken op deze website