Negen jaar later

Nog altijd zijn op diverse plaatsen in Parijs de littekens zichtbaar van de verschrikkelijke terroristische aanslagen in 2015. Het was wereldnieuws, net als de aanslagen toentertijd van 9/11 in New York.

Op woensdagmiddag 7 januari maakten schoten in Parijs op de redactie van het blad Charlie Hebdo voor twaalf mensen een einde aan hun leven. Twaalf slachtoffers, onder wie negen redactieleden, vallen er bij de laffe aanslag van de broers Chérif (32 jaar) en Saïd (34 jaar) Kouachi op de Parijse redactielokalen van Charlie Hebdo. Na de beschieting vluchtten de daders naar buiten en beschoten daar de inmiddels toegesnelde politie. Een agent werd neergeschoten. Eenmaal gewond op straat schoot een van de aanvallers hem in het hoofd. Dit bracht het aantal dodelijke slachtoffers op twaalf: Stéphane Charbonnier (Charb), Jean Cabut (Cabu), Bernard Verlhac (Tignous), Georges Wolinski (Wolinski), Philippe Honoré, Bernard Maris, Michel Renaud, Moustapha Ourrad, Elsa Cayat, Frédéric Boisseau, Franck Brinsolaro (agent en bewaker) en Ahmed Merabet (politieagent). Tot op de dag van vandaag worden er bloemen gelegd en kaarsjes gebrand op de hoek van de rue Nicolas Appert en de passage Sainte-Anne Popincourt, de vroegere redactie van Charlie Hebdo en op de plek waar Ahmed Merabet het leven liet; boulevard Richard Lenoir tegenover de rue Moufle.

 De toenmalige redactie van het magazine Charlie Hebdo

De bloemenzee vlak na de aanslag

De omgekomen agent Ahmed Merabet

Ode aan de omgekomen redactie van Charlie Hebdo

Een dag eerder, donderdag 8 januari, wordt een agente in opleiding, Clarissa Jean-Philippe, slechts 25 jaar oud, willekeurig neergeschoten op straat in de Parijse wijk Montrouge. Daarbij raakt ook nog eens een andere agent gewond. Aanvankelijk kon men geen direct verband leggen met de overige gebeurtenissen. Want in de dag die daarop volgt worden nog eens 7 mensen gedood, onder meer tijdens een gijzeling in een Joodse supermarkt.  De gijzelnemer, Amedy Coulibaly, houdt vrijdag 9 januari een nog onbekend aantal mensen vast. Hij dreigt hen te vermoorden als het pand in het dorp waar de broers Chérif zich verschuilen zou worden bestormd. Bij de uiteindelijke bestorming van de winkel, die parallel liep aan die in Dammartin, wordt ook Coulibaly doodgeschoten. Vier gijzelaars overleven de gijzeling niet; ze werden onmiddellijk door de terrorist gedood toen hij de winkel betrad. Yoav Hattab (21), was de zoon van de opperrabbijn van Tunis. Yohan Cohen (22), student en kleinzoon van een beroemde joods-Tunesische zanger, Doukha. François-Michel Saada (63), een gepensioneerde senior executive en  Philippe Braham (45), hij werkte bij een IT-adviesbureau zijn broer is rabbijn van een synagoge in de voorstad Pantin.

“…nooit komen uitingen van haat in deze wereld tot rust door haat, maar door niet te haten komen ze tot rust, dat is een eeuwige wet”.

Boeddha.

En dan weer…..vrijdag 13 november. Juist die dag gaat de boeken in als een van de zwartste dagen uit de Franse geschiedenis. Het beloofde een zachte herfstdag te worden en Parijs was druk met de Parijse fotoweek waar elk jaar weer duizenden fotoliefhebbers Paris Photo, Fotofever en Photo Saint Germain bezoeken. Al weer negen jaar geleden, en ook dit jaar zullen vele kransleggingen volgen bij de plekken waar al die aanslagen op die verschrikkelijke avond plaatsvonden. 

Die avond speelt het Duitse elftal een vriendschappelijke wedstrijd tegen de Fransen in het Stade de France in de voorstad Saint-Denis, waar het Franse team eens het nationale elftal van Brazilië versloeg in de WK-finale van 1998. De terrassen van de cafés in de stad, voorzien van grote beeldschermen, vullen zich met voetballiefhebbers om niets te missen van de wedstrijd die om 21.00 uur begint. Het stadion is totaal uitverkocht met 80.000 mensen waaronder de Franse President François Hollande. Vier mannen; Salah Abdeslan, Bilal Hadfi, Mohamed Al-Mahmod en Ahmad al Mohammad (mogelijk een valse naam) proberen zich toegang te verschaffen, maar worden bij de controle opgemerkt doordat zij niet in het bezit zijn van toegangskaarten voor de wedstrijd. De eerste felle explosie klinkt in de 20e minuut van de wedstrijd. Bilal Hadfi blaast zich buiten het stadion op, bij ‘porte H’ aan de avenue Jules Rinet, met zijn eigen bomgordel. In eerste instantie wordt gedacht aan een gasexplosie. 10 Minuten later, 21.30 uur, volgt een tweede knal bij ‘Porte D’ en om 21.53 uur volgt een derde explosie. Drie daders hebben zichzelf opgeblazen waarvan een bij een McDonald’s, aan de rue de la Cokerie, net buiten het stadion. Er vallen in totaal vijf doden waaronder drie terroristen en negen zwaargewonden. De president wordt onmiddellijk naar zijn Elysee-paleis gebracht en zijn eveneens aanwezige minister van Binnenlandse Zaken Bernard Cazeneuve, naar diens eigen ministerie op de Place Beauvau. Niemand kan dan nog vermoeden welke drama’s er zich die nacht en de daar op volgende ochtend zullen afspelen.

Le Carillon aan de rue Alibert

In de tussentijd rijdt een zwarte Seat Leon de rue Bichat in, in het 10e arrondissement. In de auto drie mannen: Abdelhamid Abaaoud, Shakib Akrouh en Brahim Abdeslam. Het is 21.25 uur. De rue Bichat grenst aan het Hôpital Saint-Louis. De auto stopt op de hoek bij de rue Alibert. Twee mannen met Kalasjnikovs stappen uit en beginnen te schieten. Eerst nemen ze het terras van Le Carillon onder vuur tot er niemand meer beweegt. Daarna is het tegenoverliggende Le Petit Cambodge aan de beurt. In blinde paniek vluchten de mensen van het terras naar binnen. Koelbloedig worden de nodige salvo’s afgevuurd door de open deur. Er vallen vijftien doden en tien zwaargewonden.

Le Petit Cambodge

De twee terroristen stappen in of er niets aan de hand is en zetten koers richting het Canal Saint Martin, naar de rue de la Fontaine-au-Roi. Hooguit vijf minuten lopen vanaf Le Carillon en Le Petit Cambodge. Ze stoppen opnieuw bij pizzeria La Casa Nostra en de tegenover gelegen bar À la bonne bière op de hoek van rue Faubourg du Temple. 7 minuten later, 21.32 uur. Opnieuw worden honderden schoten gelost, Vijf mensen komen om het leven waaronder twee meisjes die net uit een nabijgelegen jeugdherberg zijn gelopen.

À la bonne bière op de hoek van rue Faubourg du Temple

De dodenrit zet zich voort richting Bastille. Om 21.36 uur stopt de Seat voor het terras van La Belle Équipe. Het terras zit vol met jonge mensen die hier graag afspreken voor een koffietje of een goed glas wijn. Er wordt op dat moment een verjaardag gevierd. De Kalasjnikovs vuren ongenadig honderden kogels af.  Net zolang tot iedereen is omgevallen. Er vallen twintig doden in het restaurant dat slechts plaats biedt aan 28 mensen en negen zwaargewonden. Onder de doden Djamila, de vrouw van de eigenaar Gregory Reibenberg. Ze overlijdt in zijn armen. Een jaar later heeft hij een boek geschreven over die avond in november en de tijd erna: ‘Une belle Équipe’.

 Het terras van La Belle Équipe

Boulevard Voltaire 253, restaurant Comptoir Voltaire

Het is 21.39 uur. De Fiat Leon stopt op de Boulevard Voltaire 253. Een van de mannen loopt rustig het restaurant Comptoir Voltaire binnen. Bij de bar loopt een vriendelijke serveerster op hem af. Op dat moment detoneert de man zijn bomgordel. De aanwezige bewakingscamera’s filmen het ongenadig. De serveerster raakt zwaar gewond. De terrorist Brahim Abdeslam,  de oudere broer van Salah Abdeslam, wordt nog gereanimeerd door de eigenaar die stopt op het moment dat hij de resten van de bomgordel ontdekt.

Concertzaal Bataclan aan de boulevard Voltaire 50

21.50 uur. Op dat moment parkeert iemand een zwarte VW-Polo bij de concertzaal Bataclan aan de boulevard Voltaire 50. Daar wordt op dat moment een concert gehouden van de Amerikaanse band Eagles of Death Metal, als onderdeel van hun Zipper Down tour. Het concert dat om 21.00 uur was begonnen was die avond met 1.500 man afgeladen vol. Ondanks de naam speelt de groep geen metal maar blues rock. Het publiek is divers, van jong tot oud, er zijn ouders met hun tienerkinderen. "De sfeer was uiterst gemoedelijk, de zanger maakte grapjes en er werd gedanst. Bij het liedje ‘Kiss the devil’, op de gitaarsolo’s, hoorde ik achter me een reeks ontploffingen. Ik zag dat de gitarist zich vreemd gedroeg. Hij keek op een onnatuurlijke wijze naar de deuren van de zaal. Instinctief draaide ik mijn gezicht ook naar die richting. Twee deuren gingen plots open, het werd helemaal donker. Ik zag drie silhouetten de zaal binnenkomen”, aldus een ooggetuige. 

Het zijn drie zwaar bewapende terroristen, Omar Ismail Mostefai, Samy Aminour en Foued Mohamed-Aggad die de concertzaal binnendringen. De verkoper van cd's en T-shirts van Eagles of Death Metal, die vlak bij de ingang zit, wordt als een van de eersten doodgeschoten. Er zijn drie beveiligers, die machteloos staan tegenover machinegeweren - ook zij worden meteen gedood. Met automatische vuurwapens wordt vanaf het balkon geschoten op de bezoekers. Verschillende malen herlaadden ze hun wapens ondertussen roepend "Allahoe akbar". De paniek is groot en bezoekers proberen weg te komen via de twee nooduitgangen die, met gevaar voor eigen leven, geopend zijn door Didi, hoofd van de beveiliging.

De nooddeur van het Bataclan theater met kunst van Banksy

We kennen allemaal de beelden van Daniel Psenny, redacteur van Le Monde, die nog steeds op ons netvlies staan gebrand. Bezoekers van theater Bataclan die in blinde paniek het gebouw ontvluchten, via de nooduitgangen in de passage Saint-Pierre Amelot, terwijl de terroristen hun wapens aan het herladen zijn. Sommigen hun zwaar gewonde vrienden achter zich aanslepend. Of de zwangere vrouw die uit het raam bungelt en zich vastklampt aan een vensterbank. De Française wist gelukkig ongedeerd te blijven dankzij een onbekende man die haar omhoog hielp. Minder dan drie uren later hebben de drie terroristen 90 mensen gedood en 99 anderen zwaar verwond. 00.20 uur; op dat moment vallen commando’s van de BRI (Brigades de Recherche et d’Intervention) en RAID (Recherche, Assistance, Intervention, Dissuasion) de Bataclan binnen. Een terrorist komt om door politiekogels waardoor zijn bomgordel ontploft.  De twee overige terroristen blazen zichzelf op met hun bomgordel. Een minuut en zes seconden, langer duurt de aanval niet. Overal in de zaal en op de trappen liggen zielloze lichamen in grote plassen bloed terwijl onophoudelijk mobiele telefoons blijven rinkelen.

‘Bouquet of Tulips’  -Tulpenboeket - een geschenk van Jeff Koons aan de stad Parijs ter nagedachtenis aan alle slachtoffers van de terroristische aanslagen van 2015

Tijdens de aanslagen van 13 november 2015 vielen 130 doden en meer dan 350 gewonden. Onder hen bevonden zich drie Nederlanders. Een van hen raakte lichtgewond, twee anderen zwaargewond.

Een jaar na de aanslagen lagen er nog steeds 20 mensen in het ziekenhuis. Zeker 50 kinderen groeien door de aanslagen op met het gemis van een of twee ouders, en meer dan 1000 mensen verloren een familielid.

Er waren acht aanslagplegers, zes kwamen om door eigen toedoen, een zevende door een politiekogel en de achtste, Salah Abdeslam, kon of wilde zijn bomgordel niet tot ontsteking brengen. Hij werd na 126 dagen opgepakt in de wijk Molenbeek te Brussel.

De blijvende littekens van de stad

Dan wordt het stil tot 2016. Het idee wordt geboren om een herdenkingstuin aan te leggen ter nagedachtenis en als eerbetoon aan de 130 slachtoffers van de terroristische aanslagen van vrijdag 13 november 2015. Het idee wordt uitgewerkt in samenwerking met twee verenigingen in Parijs die alle slachtoffers en hun familieleden vertegenwoordigen: “13 onze 15 Fraternité et Vérité” en Life for Paris en de Stad Parijs. Zij definieerden eerst de hoofdlijnen van het herdenkingsproject en daarna spraken zij hun wens uit voor een tuin die de herinnering aan de overledenen, gewonden en overlevenden van de aanslagen levend houdt. Maar ook een plek die mensen samenbrengt en in staat stelt om te gedenken en te mediteren. Om deze tuin te ontwerpen lanceerde de stad Parijs een oproep aan erfgoedarchitecten en landschapsarchitecten voor het inbrengen van ideeën. Uiteindelijk viel de keuze op 12 november 2019 op de hoveniers van ‘Wagon Landscaping’. In 2021 onthulde de burgemeester van Parijs Anne Hidalgo de locatie van de herdenkingstuin, op het plein voor de Église Saint-Gervais-Saint-Protais in het 4^e arrondissement, achter het stadhuis en in het hart van Parijs omgeven door historisch erfgoed uit de 19^de en 17^de eeuw, en in onmiddellijke nabijheid van de Seine. Belangrijk is dat de gekozen locatie geen plaats is die getekend is door de aanslagen.

Artist impression van de herdenkingstuin, op het plein voor de Église Saint-Gervais-Saint-Protais in het 4^e arrondissement - © ‘Wagon Landscaping’ – Hôtel de Ville

De tuin van 13 november 2015 zal bestaan uit zes delen die ieder symbool staan voor de plekken waar de gebeurtenissen van die rampzalige dag plaatsvonden: Het Stade de France, Le Carillon, Le Petit Cambodge, À la Bonne Bière, La Belle Équipe, en de Bataclan.

Blokken steen van onregelmatige hoogte, die uit de grond steken, zullen de gewelddadigheden van de gebeurtenissen voorstellen. Bovendien zullen de zes steles, die overeenkomen met de aangevallen plaatsen, de gegraveerde namen van de slachtoffers dragen. Voor elk van hen zal een granieten bank een ieder in staat stellen om te gedenken.

De tuin is ook georganiseerd rond twee bomen die doordrenkt zijn van geschiedenis: de Saint-Gervais-iep, waaronder in de middeleeuwen rechtspraak plaatsvond, en de nieuw geplante Vredes-olijfboom. De oplevering van de tuin staat gepland voor het voorjaar van 2025.

Artist impression - © ‘Wagon Landscaping’ – Hôtel de Ville

Het creëren van een gedenkplek, waar ook ter wereld, is altijd een uitdaging. Manhattan's ‘9/11 Memorial’ weet bezoekers onmiskenbaar te raken. Het Holocaustmonument in Berlijn, vlak bij de Brandenburger Tor, is problematischer omdat het een speeltuin voor instagrammers is geworden. Maar ik ben er van overtuigd dat het monument voor de aanslagen van 13 november zijn missie zal vervullen al is het al vanwege zijn historische ligging in het hart van Parijs en alle Parijzenaars.