Met een facelift naar het Hiernamaals

Een krantenartikel maakte melding van de arrestatie van een man die zijn buurman met een mes had gestoken. Zijn beroep was thanatopracteur. Dat moest ik opzoeken.

Een thanatopracteur is een lijkenbalsemer. Het woord komt van de griekse woorden voor de dood (thanatos) en behandeling (praxis). In Frankrijk wordt thanatopraxie al jarenlang regelmatig toegepast om een overledene langer te conserveren en een beter aanzien te geven, zodat de nabestaanden een goede herinnering bewaren aan het laatste afscheid. Maar pas sinds 1994 is thanatopracteur een officieel erkend beroep, waarvoor een speciale opleiding aan de medische faculteit is vereist. Toch valt thanatopraxie officieel niet onder de medische of paramedische maar onder de artistieke beroepen.

Wat doet de thanatopracteur? Bij normale sterfgevallen laat hij het bloed uit de aderen weglopen en vervangt hij dit door een vloeistof (formaline gemengd met o.a. kleurstoffen). Daardoor wordt het ontbindingsproces vertraagd en worden lijkvlekken voorkomen. Maar hij kan de overledene ook een soort "facelift" geven, hem/haar opmaken, kortom er meer uit doen zien als toen de persoon nog leefde. Ook verwijdert hij bijvoorbeeld pacemakers uit het lichaam om het gevaar van ontploffing tijdens een crematie te voorkomen.

Maar niet iedereen overlijdt in bed. Er gebeuren verkeersongelukken, waarbij de dode ernstig en soms onherkenbaar is verminkt. Dan toont de thanatopracteur de "artistieke" kant van zijn beroep: hij kan aan de hand van foto's met behulp van was het gezicht herstellen en de overledene weer "herkenbaar" maken. Op die manier kan hij op verzoek ook een of meer lichaamsdelen herstellen of vormen, zoals bijvoorbeeld een hand.

In gevallen van criminele of onverklaarde overlijdens wordt meestal een autopsie toegepast. Volgens een EU richtlijn moet het lichaam daarna weer in de oorspronkelijke staat worden hersteld. Ook daarvoor wordt een beroep gedaan op de thanatopracteur.

Thanatopracteurs worden in het algemeen ingeschakeld door begrafenisondernemingen, maar wanneer de persoon thuis is overleden (30% van de sterfgevallen)) worden zij ook benaderd door de familieleden. De prijs van een basis thanatopraxie ligt rond de 500 euro.

Het beroep is zowel fysiek als psychisch zwaar. Je hoeft maar te denken aan de uitdrukking "een dood gewicht" om te beseffen dat het tillen van een dode een zware belasting vormt voor de rug en de gewrichten van de thanatopracteur. Daarnaast vormen het omgaan met rouwende familieleden en het behandelen van ernstig verminkte lijken soms een zware geestelijke belasting.

In Nederland is thanatopraxie pas sinds 2010 toegestaan. Daarvoor was het verboden, behalve voor leden van het koninklijk huis en in enkele uitzonderingsgevallen. Anders dan in Frankrijk wordt in Nederland een onderscheid gemaakt tussen thanatopraxie en balsemen. Onder thanatopraxie wordt in Nederland verstaan het voor korte tijd (maximaal tien dagen) conserveren van het lichaam van een overledene tot de begrafenis of crematie. Dit onder voorwaarde dat het lichaam binnen een jaar moet zijn vergaan tot alleen de beenderen zijn overgebleven (wie dat moet controleren wordt niet vermeld... TB). Onder balsemen verstaat men het conserveren van het lijk voor veel langere tijd. Daarbij wordt meer formaline in de aderen gespoten.

Balsemen is in Nederland nog steeds verboden, behalve voor leden van het koninklijk huis, alsmede voor mensen die hun lichaam ter beschikking hebben gesteld aan de wetenschap en in het geval het lichaam internationaal moet worden vervoerd. Ook kan de minister van Volksgezondheid in bepaalde gevallen ontheffing verlenen van het verbod, zoals is gebeurd bij sommige rooms-katholieke hoogwaardigheidsbekleders.

Anders dan in Frankrijk, waar ongeveer 30% van de overledenen een "schoonheidsbehandeling" ondergaat, is balsemen in angelsaksische landen vrij algemeen gebruikelijk. Dat geldt met name voor de Verenigde Staten, waar een overledene, man zowel als vrouw, altijd een make-up behandeling krijgt. Van de overledenen wordt 90-95% gebalsemd (door middel van hoge doses formaline) met als doel het lichaam jarenlang in "levende staat" te houden. En liefst nog mooier dan het ooit bij leven was. Dit wordt ook wel "The American Way of Death" genoemd, naar het boek (1963) met dezelfde titel van journaliste Jessica Mitford. Naar aanleiding van dit boek werd de wet aangepast om treurende nabestaanden te beschermen tegen de agressieve "dodenindustrie".

Haar man, de advocaat Robert Treuhaft, gaf in 1995 in de Albion Monitor een plastische beschrijving van "het lot van iedere Amerikaan":

"Balsemers snijden de buik open, de hele inwendige ruimte, eigenlijk lijkt het erg op het schoonmaken van een kip of een vis. Ze trekken de ingewanden eruit, wassen ze, doen ze in een plastic zak, stoppen ze weer terug in het lichaam en naaien het lichaam dan weer dicht, precies als bij de kippen die je koopt. Wie eenmaal gezien heeft hoe het gaat, zou nooit in een miljoen jaar toestemming geven om iemand waar hij van houdt te laten balsemen."

Het beroemdste gebalsemde lijk bevindt zich echter in Moskou, in het Lenin Mausoleum, waar jaarlijks tienduizenden toeristen uren in de rij staan om zich te kunnen vergapen aan een man die bijna 100 jaar geleden overleed en nog steeds (drijvend in conserveervloeistoffen) "in leven" wordt gehouden door een team van balsemers, dat vier keer per week aan zijn lijk "doktert".

Er zijn ook enkele films gemaakt met een thanatopracteur in de hoofdrol, waaronder de franse film Le Thano (2010), die speelt in een frans dorp in het zuidoosten van Frankrijk.

Bronnen: RFI, Uitvaart.nl, Balsemen.com, Palliatieve Zorg, Kennislink, Volkskrant en Wikipedia