Les Orgues de Flandre

Als ik in Parijs ben verblijf ik altijd in een hotel in het 19^e arrondissement en dat heeft zo zijn voordelen. Zo zit ik slechts tien minuten van de rondweg, kan ik mijn auto onder het hotel parkeren en heb ik op loopafstand twee metrostations die mij overal naar toebrengen: Riquet verbonden met lijn 7 die noord- en zuid Parijs met elkaar verbindt. Stalingrad die met lijn 2  de oost- en westkant bedient. Waar ik ook naar toe wil in Parijs ik hoef hooguit maar een keer over te stappen. Als ik uitstap bij deze twee stations heb ik altijd zicht op zeer bijzondere architectuur die bekent staat als ‘Les Orgues de Flandre’ eens het ‘Cité des Flamands’.

Les Orgues de Flandre

Het negentiende-eeuwse Frankrijk wordt vaak omschreven als een land van immigranten in een continent van emigranten. Onder hen bevonden zich veel Belgen, waarvan de meesten zich vestigden rond Lille, om te werken in de kolenmijnen van Pas-de-Calais maar ook Parijs trok tegelijkertijd veel Belgen aan. In Parijs was de Belgische kolonie, tussen 1861 en 1901 de eerste buitenlandse groep, qua nationaliteit. Ze vestigden zich in het ‘Cité des Flamands’, een oude arbeidersstad die hier halverwege de 19^e eeuw werd gesticht. 

De meesten waren werkzaam in de slachthuizen van La Villette of werkten als spoorwegarbeiders op de Petite Ceinture. Zo rond 1850 werd besloten om een spoorbaan aan te leggen langs de toenmalige stadsgrenzen. De 'Chemin de fer de Petite-Ceinture', voorloper van de metro maar dan grotendeels bovengronds. In 1848 had Parijs vijf grote stations, gerund door vijf verschillende spoorwegbedrijven: la Compagnie des chemins de fer de l'Ouest (de stations Gare Saint-Lazare -1837 en Gare du Nord - 1846), la Compagnie du chemin de fer de Paris à Strasbourg (Gare de l'Est - 1849),  la Compagnie des chemins de fer de Paris à Lyon et à la Méditerranée (gare de Lyon - 1847) en la Compagnie du chemin de fer de Paris à Orléans (Gare d'Austerlitz - 1840). Ieder spoorbedrijf onderhield zijn eigen spoorlijn zonder enige aansluiting op een concurrerende lijn, want dit zou hun regionale monopolies in gevaar brengen. Aangezien er in Parijs geen enkele spoorverbinding bestond tussen de diverse grote treinstations, moesten goederen door de nauwe straten, met paard en wagen worden vervoerd, om elders hun weg per spoor te vervolgen. Een ringlijn bood de mogelijkheid om de stad te omzeilen en aftakkingen zorgden ervoor dat alle stations bereikbaar werden.

 De vroegere ingang naar het Cité des Flamands - Foto Agence Roger Viollet

Slechts 3% van de huizen beschikte over een douche of een bad, 15% had een toilet en slechts een op de vijf had verwarming. De Duitse, in Parijs wonende architect Martin Schultz Van Treeck kreeg de opdracht voor de bouw van een nieuw sociaal wooncomplex. Op een grondgebied van 6 ha tussen de avenue de Flandre, rue Riquet, rue Curial en rue Mathis creëerde hij een complex bestaande uit verschillende gebouwen oplopend tot 118 meter hoog met 1.950 sociale appartementen. 

Architectuur met een haast onmogelijke trapconstructie die elke vorm van perspectief lijken te tarten

‘Orgues de Flandre’, geïnspireerd door de vorm van een liturgisch orgel. De bouw van de vier torens en twee lineaire gebouwen duurde van 1974 tot 1980. Met hun spectaculaire balcons blijven twee gebouwen, die ook de ingang vormen, sinds de jaren zeventig indruk maken op fotografen met een passie voor architectuur. Met een haast onmogelijke trapconstructie die elke vorm van perspectief lijken te tarten.

Zoals veel grote woningbouw projecten uit de jaren zeventig moesten ook de gebouwen van ‘Orgues de Flandre’ voldoen aan de aanbevelingen van hoogbouw en woningdichtheid volgens een Parijse stedenbouwkundigplan dat eind jaren vijftig was opgesteld. Met als gevolg de bouw van grote, monotone appartementencomplexen voor de armste sociale categorieën, vooral in de Parijse buitenwijken, de banlieues, waarvan de eentonigheid eindeloos bleek. Echter Martin Schulz Van Treeck besloot te breken met de wat hij noemde de banaliteit van de sociale woningbouw van zijn tijd. Ondanks de gigantische omvang van zijn project probeerde hij een menselijke benadering te integreren in zijn ontwerp van de omgeving en woonruimtes.

Twee van de vier torens: de Prelude (na restauratie) en de Cantate (voor restauratie)

Om zijn concept te visualiseren ontwikkelde Van Treeck een hulpmiddel dat omschreven kan worden als de voorganger van het 3D-model; de relatoscoop, een equivalent voor de architectuur van de medische endoscoop. Het concept was simpel. In een kartonnen doos bewoog hij een miniatuurcamera waarmee hij zijn project op de schaal van een voetganger kon visualiseren. Zo kon hij de relatie tussen vaste en lege ruimtes beter begrijpen en observeerde zo het pad van een wandelaar tussen de gebouwen door.  Zo creëerde hij een centrale groene ruimte, een soort cocon, om de bewoners een beschermde omgeving te bieden, om ze als het ware te beschermen tegen de straat. De uitkragende gevels beschermen de voetganger en geven een intieme kant aan het geheel en in het midden van de torens biedt een groene ruimte, ter grootte van een hectare, kinderen de mogelijkheid om in alle veiligheid te spelen.

De ‘Orgues de Flandre’-constructies kregen namen van instrumentale of vocale vormen van klassieke muziek: Prélude (123 meter hoog), Fuga (108 meter), Cantata (101 meter) en Sonata (90 meter hoog). Die hun symfonie van gewapend beton in de wijk spelen, stijgend naar de grijze lucht van Parijs, zoals orgelpijpen zich uitstrekken naar de gewelven van een kathedraal. De architect liet zich inspireren door het tegelsysteem van Buchtal op het Sidney Opera House. Buchtal is een Duitse fabrikant van hoogwaardige, keramische producten. Maar budgettaire beperkingen zorgden ervoor dat hij zijn ontwerp voor de hoogbouw vereenvoudigde met wit stalen platen met een patroon dat enigszins aan het originele keramiek deed denken.

De lagere gebouwen zijn wel versierd met witte keramische tegels om het licht te reflecteren, grote balkons en zeshoekige ramen, alsof ze een frisse blik op de omliggende stad willen werpen. Enigszins vrijstaand stijgen de spiraalvormige wenteltrappen op langs de gevels wat weer doet denken aan de trappen die bisschoppen gebruikten om toegang te krijgen tot hun spreekstoelen. In de tuin is nog een ultieme knipoog te zien naar deze haast sacrale architectuur. Een trompe l’oeil-fresco dat de schuilplaats van een kerk voorstelt.

Een trompe l’oeil-fresco in de binnentuin dat de schuilplaats van een kerk voorstelt

Van de voormalige ‘Cité des Flamands’ is alleen de toegangspoort gered dankzij François Loyer, een Franse kunst- en architectuurhistoricus. De stenen boog werd ongeveer 40 meter verplaatst en omgedoopt tot ‘Porte des Flamands’ en staat nu trots in het midden van de moderne gebouwen, die nu de ingang van de Orgues de Flandre aan de avenue des Flandres vormen. In 2008 werd het architectonische complex geclassificeerd als Frans erfgoed van de 20^e-eeuw.

De huidige ingang naar het complex

Het perspectief met de blik naar boven

De Prélude, nog steeds de hoogste woontoren van Parijs en het zesde hoogste gebouw in de stad, werd halverwege de jaren 2010 als eerste volledig gerenoveerd door de sociale woningbouwverhuurder 13F met als voornaamste doel de verwarmingskosten met 40% te verlagen. Vervolgens was de Sonata toren aan de beurt. De Fuga en Cantata, van andere eigenaren, zijn pas veel later gerenoveerd. Met de steun van Atelier Lion Associés werd gekozen voor duurzame staalplaten die hun glans langdurig behouden en windbestendig, om zo de architecturale homogeniteit van het complex te garanderen. De platen werden door ArcelorMittal specifiek op maat gemaakt en geven de torens een uitzonderlijke licht reflecterende afwerking.

 Beeld uit de film 'Le Péril Jeune' met in de hoofdrol 'Les Orgues de Flandre'

“Het is grappig, als ik verdrietig ben, vind ik het lelijk. Als ik gezond ben, vind ik het super mooi”. Met deze woorden beschreef de Franse actrice Hélène de Fougerolles (tweemaal genomineerd voor de César Award)  de gebouwen waaruit de ‘Orgues de Flandre’ bestaan in de film ‘Le Péril Jeune’ van Céderic Klapisch uit 1994. Ben benieuwd wat jullie ervan vinden !