In de voetsporen van Vincent

Afgelopen week was ik weer eens sinds lange tijd op Montmartre, de toeristenval bij uitstek. En terwijl ik de klim naar boven waagde via de rue de Steinkerque wist ik in een keer waarom ik deze plek in de Franse hoofdstad altijd mijd. De ene na de andere winkel vol met Parijse souvenirs, allemaal made in China. Ze doen niet eens de moeite om zich te onderscheiden van de andere meukwinkels. Boven op de berg, je een weg banend langs de horde toeristen, buiten het prachtige uitzicht over Parijs nog meer van dezelfde Chinese troep. Dan volgen de zogenaamde tekenaars die je allemaal voor een habbekrats willen vastleggen omdat je zo’n interessant gezicht hebt. Zelfs de aanspreektekst is bij elke tekenaar hetzelfde.

De Sacré Coeur sinds 1914 het icoon van Montmartre. De eerste steen werd in 1875 gelegd, en de bouw duurde tot 1914

Nou hoor ik je zeggen; “wat doe je daar dan in Gods naam?” Dat zal ik je zeggen: het was op uitnodiging van onze Nederlandse Ambassade in Parijs naar aanleiding van een email van Friso Wijnen, hoofd Cultuur en Communicatie die wist van mijn afkeer van Montmartre. “Wat zou jij er van vinden dat al jouw lezers van jouw blog kennis kunnen maken met het andere Montmartre, of zij als het ware rondgeleid worden met een persoonlijke gids?  Met diverse partners hebben wij het voortouw genomen voor een speciale audiotour over Nederlandse kunstenaars die in Montmartre woonden en werkten, waarvan Vincent van Gogh ongetwijfeld de bekendste was. Mijn interesse was meteen geboren, zeker omdat de afspraak gelijk viel met de Parijse wijnfeesten, de Fêtes des Vendanges.

De Parijse wijnfeesten, Fêtes des Vendanges een jaarlijks terugkerend festijn in oktober

Om 11.00 uur word ik opgewacht op de Parvis de Sacré Coeur door Nicolette Koopman, Cultureel Attachée en plv. hoofd Cultuur & Communicatie van onze ambassade in Frankrijk die mij persoonlijk gaat rondleiden over Montmartre met behulp van deze speciale audiotour, ontworpen op initiatief van de Nederlandse Ambassade. Maar zoals het een prima Franse gewoonte betaamt; eerst een ‘petite café’ in een van de mooiste geheime locaties van Montmartre: de tuin van het Musée Montmarte aan de rue Cortot nummer 12.

Het Musée Montmartre aan de rue Cortot 12

Het Musée de Montmartre, dat eens het oudste hotel was op de heuvel, weggedoken in een tuin vol met betoverende geuren- en kleurenpracht. Hier zien we dat stenen een ziel hebben, want hoe had deze plek anders zo'n groot aantal vooraanstaande gasten kunnen trekken. Eigendom van Claude de la Rose of Rosimond, een acteur bij het Théâtre de Molière waar ook Molière deel van uitmaakte. Renoir had hier in 1875 zijn eerste Parijse adres en schilderde hier tal van meesterwerken, waaronder de absolute uitschieter Le Bal du Moulin de la Galette. Het doek hangt nu in het Musée d'Orsay en Le Balançoire – de Schommel, die nog steeds te zien is in de tuin.  Van Gogh en Gauguin waren hier regelmatig te gast bij Émile Bernard. Vincent van Gogh woonde tijdelijk een stukje verderop in een uitspanning met de naam Aux Billards en Bois. Hier schilderde Van Gogh in 1886 ‘La Guinguette’, eveneens te vinden in het Musée d'Orsay. Op de tweede verdieping woonden Susanne Valadon en haar zoon Maurice Utrillo. Haar atelier is nog steeds te bezichtigen in het museum, in de staat of zij heel even haar atelier heeft verlaten. Als ongetrouwde moeder van de latere schilder Maurice Utrillo verdiende ze geld als model voor Renoir en Henri de Toulouse-Lautrec om in haar onderhoud te voorzien. Ze schilderde zelf ook.

De binnentuin van het museum waar je terecht kunt voor koffie is nog steeds een goed bewaard geheim

De wijngaard van Montmartre, 'Clos de Montmartre' met op de achtergrond het musée Montmartre - Foto Rongo Baldrick

“Wist je dat veel Nederlandse schilders naar Parijs gingen om het werk van Franse schilders te bewonderen en nieuwe stijlen te leren?”  vertelt Nicolette mij vol vuur, “Maar omgekeerd hebben Franse schilders goed gekeken naar het werk van Nederlanders”. Vincent van Gogh en Kees van Dongen wist ik nog wel te benoemen. “Nee nog véél meer!  Johan Barthold Jongkind, Jacob & Matthijs Maris, Ary Scheffer, Gerard van Spaendonck, Otto van Rees en Adya van Rees-Dutilh. De plekken waar zij hebben gewoond, geschilderd en hebben gefeest gaan wij zo direct allemaal bezoeken”!

Van Gogh schilderde dit zelfportret in de winter van 1887-1888, toen hij al bijna twee jaar in Parijs woonde - Foto Van Gogh Museum Amsterdam

“Maar laat ik je eerst wat vertellen over deze bijzondere audiotour die ontstaan is op initiatief van onze ambassade in samenwerking met diverse partners waaronder: Roger Strijland van het NBTC, gespecialiseerd in Holland Marketing, Mayken Jonkman, senior conservator negentiende-eeuwse kunst bij het RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis en Mariska Hammerstein en Anco Nanninga van Stichting Dutch Heritage World Tours.  

Deze audiotour neemt je mee langs 30 ontmoetingsplaatsen op Montmarte waar niet alleen Nederlandse kunstschilders hebben gewerkt maar ook andere grote namen uit de 19^e eeuw zoals Picasso, Monet, Renoir, Cézanne, Toulouse-Lautrec en Gauguin. Tijdens deze 4,5 kilometer lange wandeltour kom je ook nog eens langs belangrijke plekken uit de ontstaansgeschiedenis van Montmartre. Dit alles Nederlands gesproken of naar wens in het Frans of Engels. Tevens laat de audiotour foto’s en beelden zien die betrekking hebben op de locatie. De uitgebreide audiotour begint voor de Sacré Coeur, het hoogste punt van Montmartre en loopt zo naar beneden langs het andere Montmartre, weg van de grote toeristenvallen en bovendien gratis te downloaden!  ‘alors on y va’.

De startpagina van de app 'Montmartre, Van Gogh en andere Nederlandse schilders’  Foto: Stichting Dutch Heritage World Tours

Montmartre

De naam Montmartre, meestal door de Parijzenaars kortweg la butte genoemd, heeft een dubbele oorsprong. Martre herinnert aan de Mercuriustempel die in de Romeinse tijd op de heuvels stond, anderzijds herinnert het ons ook aan het woord martyrs (martelaren) en specifiek aan de heilige Dionysius. Dionysius, de eerste bischop van Parijs,  staat bekend als de 'hoofddrager'. Op last van een speciale gezant van de keizer wordt hij voor de rechter gedaagd en met zijn beide gezellen op een berg buiten de stad ter dood gebracht. Sindsdien heet die berg de Martelarenberg ('Mons Martyrum' later verbasterd tot Montmartre). Maar Dionysius richt zich op, en met zijn hoofd in de handen loopt hij twee mijl verder tot hij stilhoudt op de plek waar hij begraven wenst te worden. Op die plek bevindt zich nu de basiliek van St-Denis. De plek waar het allemaal gebeurde is de square Suzanne Buisson die je bezoekt tijdens je wandeltocht. Het bijzondere is dat je daar ook uitzicht hebt op een van de vroegere ateliers van Kees van Dongen.

Square Suzanne Buisson waar je zicht hebt op het vroegere atelier van kunstschilder Kees van Dongen en het standbeeld van Saint Denis

Tekening van Kees van Dongen’s studio 1900 door Kees van Dongen - Fondation Custodia, Collection Frits Lugt, Parijs

Nog tot halverwege de 19e eeuw was ‘la butte’ een landelijke idylle, een dorpje gelegen voor de poorten van de stad. Het noordelijke stadsdeel werd pas in 1860 bij Parijs gevoegd en is gelukkig verschoond gebleven van de ingrijpende bouwkundige ingrepen van Haussmann. De oude dorpsstructuur is er tot op heden bewaard gebleven. De eenvoudige maar gunstige leefomstandigheden en het vrije klimaat op de heuvel. waar in het schimmige café- en cabaretcircuit eenvoudig modellen konden worden benaderd, trokken zo rond de 19^e eeuw talloze kunstenaars en galeriehouders aan. Ze leefden, woonden en werkten allen enige tijd in Montmartre. Door deze wandeling leeft de nostalgie voort, nog altijd geassocieerd met bovengenoemde kunstenaars, die hier probeerden een inkomen bij elkaar te scharrelen. Toulouse de Lautrec heeft hier de danseressen van de Moulin Rouge geschilderd. Picasso schilderde in 1907 een van zijn beroemdste schilderijen, 'Les Demoiselles d'Avignon', dat zich momenteel in het MoMa in New York bevindt en van Gogh diverse vergezichten op ‘la butte’.

Vincent van Gogh, Montmartre molens en moestuinen 1887 - Foto Van Gogh Museum Amsterdam

De eerste kunstenaars arriveerden op de butte tegen het eind van de negentiende eeuw. Voordien was la Nouvelle Athènes, het gebied tussen place Pigalle Trinité en de Notre-Dame-de-Lorette, de gouden kunstenaarsdriehoek. Maar les bohèmes van die tijd zochten het steeds meer hogerop. De butte bood toen nog een vriendelijk dorpsleven. In ‘Le Lapin Agile’ werden literaire en kunstzinnige discussies gevoerd. De liedjes van Aristide Bruant werden uit volle borst meegezongen. Oorspronkelijk huisvestte het pand het ‘Cabaret des Assassins’ maar, nadat humorist André Gill een uit de pan springend konijn op het pand had geschilderd, werd de plek al snel bekend als het ‘Lapin à Gill’, later verbasterd tot le Lapin Agile (het lenige konijn).

Le Lapin Agile gezien vanuit de wijngaard van Montmartre - Foto Rongo Baldrick - Het springende konijn van André Gill (r)

In de schildersateliers van het Bateau-Lavoir aan de place Emile-Goudeau vestigde zich 'la bande à Picasso' - waar Guillaume Apollinaire, Max Jacob, Juan Gris, Georges Braque en de Nederlander Kees van Dongen onderdeel van uit maakte. Er vestigden zich nog veel meer schilders op Montmartre. Bonnard, eerst in de cité des Fusains en later op de rue Tourlaque 22. Cézanne in de cité des Arts en later de rue Hégésippe-Moreau. Toulouse Lautrec in de rue Caulaincourt en de rue Fontaine. Van Gogh woonde er twee jaar, aan de rue Lepic 54 en veranderde radicaal van stijl. Hier schilderde hij 'le Moulin de la Galette' gelegen in dezelfde straat. Veel artiesten leefden een tijdje aan de rue Cortot 12, nu het Musée Montmartre. Dufy, Toulouse-Lautrec en Renoir. Maar het adres is vooral bekend om het 'helse trio''; Suzanne Valadon, haar minnaar André Utter en haar zoon Maurice Utrillo.

 Vincent van Gogh – Moulin Radet, 1886 - Foto Kröller-Müller Museum, Otterlo

De molen anno 2022

Maurice Utrillo (1883-1955) en Henri de Toulouse-Lautrec (1864-1901 waren de belangrijkste chroniqueurs van Parijs. Utrillo voor wat betreft het straatbeeld en Toulouse-Lautrec richtte zijn schilderijen, mede door zijn dwerggroei en verslaving aan absint, op de verschoppelingen van de maatschappij, zoals prostituees en andere randfiguren. Het was de glorietijd van de decadentie, vormgegeven in de Moulin-Rouge die in 1889, onderaan la Butte, zijn deuren opende en volle zalen trok vanwege de schaars geklede danseressen en courtisanes. Yvette Guilbert, la Goulue, zijn muze Jane Avril, ze werden allemaal vereeuwigd door Toulouse-Lautrec, de decadente aristocraat, die er genoegen in schepte de vunzigheid, politieke wanorde, hypocrisie en de eenzaamheid van zijn tijd uit te beelden in hun intiemste momenten. De kapotte mens, die zelf deel uitmaakte van de zwarte nachten van Parijs. Place du Tertre werd in die tijd een centrum van de kunst. Dat toen nog mooie pleintje, omzoomd door oude gebouwen en restaurants, ziet er (zonder toeristen) nog steeds uit als een toneeldecor uit de tweede akte van La Bohème.

Le bal du Moulin Rouge - Henri Toulouse de Lautrec

Met deze audiotour is het eigenzinnige karakter van Montmartre goed te zien omdat je op een uiterst interessante manier wordt ‘gedwongen’ om buiten de gebaande toeristische paden te treden. De sfeer die wordt bezongen in het wonderschone chanson La Bohème van Charles Aznavour uit 1966: "In de naburige cafés waren wij met een aantal die roem verwachtten. En al waren we arm, met lege magen bleven wij erin geloven. En wanneer een bistro, in ruil voor een goede warme maaltijd een schilderij van ons afnam, dan droegen wij verzen voor, geschaard rond de kachel en vergaten de winter. La bohème, la bohème. Dat wilde zeggen: wij zijn twintig, en wij leven van de wind".

 Musée Montmartre; tentoonstelling “Fernande Olivier en Pablo Picasso

TIP

Ben je in Parijs Van 14-10-2022 tot 19-02-2023, bezoek dan de tentoonstelling “Fernande Olivier en Pablo Picasso, in de intimiteit van het Bateau-Lavoir” in het Musée Montmartre. Daarnaast belicht de tentoonstelling ook andere figuren in deze kring: Kees van Dongen, vrouwelijke kunstenaars, mecenassen en gezellen met meerdere en grote rollen zoals Gertrude Stein, Marie Laurencin, Guus van Dongen en Suzanne Valadon. Deze tentoonstelling komt ook tot stand met hulp  en inbreng van de Nederlands ambassade in Frankrijk  Weer zo’n bijzonder initiatief van de afdeling Cultuur en Communicatie.  Ook het Atelier Néerlandais aan de rue de Lille 121 is onderdeel van de Nederlandse ambassade in Parijs, die het Atelier Néerlandais in 2014 heeft opgericht en financiert. Het dient als een platform voor Nederlands ontwerp, de kunsten en het boek speciaal voor culturele ondernemers, instellingen en zelfstandigen in de creatieve bedrijfstakken. Zij gebruiken het Atelier voor bijeenkomsten, productpresentaties, modeshows, cursussen en vergaderingen. Ze kunnen tevens een beroep doen op het advies en diensten van de ambassade, zowel op economisch als op cultureel terrein. Ook de ambassade benut het Atelier Néerlandais voor activiteiten met een publiek karakter, zoals lezingen, debatten, exposities en netwerkbijeenkomsten, in de regel met Nederlandse en Franse partners. Al deze private en publieke activiteiten bevruchten elkaar. In de kern is het Atelier Néerlandais: een plek voor de makers, in het hart van Parijs.

De eerste werken arriveren in het musée Montmartre voor de tentoonstelling 'Fernande Olivier en Pablo Picasso' met medewerking van de Nederlandse Ambassade in Frankrijk

Met dank aan Friso Wijnen en Nicolette Koopman afdeling Cultuur en Communicatie Nederlandse Ambassade. 

Je kunt kiezen uit de volgende gratis audiotours:

Voor ‘Montmartre van Gogh en andere Nederlandse schilders’:  klik hier

Voor Montparnasse Mondriaan en andere Nederlandse schilders 1’: klik hier

Voor Montparnasse Mondriaan en andere Nederlandse schilders 2’: klik hier

De startpagina van de app 'Montparnasse, Mondriaan en andere Nederlandse schilders’  Foto: Stichting Dutch Heritage World Tours