Het andere Parijs, het Parijs van les misérables

Even buiten de rondweg van Parijs liggen de banlieues, de Parijse voorsteden, onderdeel van het grote Parijs. In de zogeheten achterstandswijken, die veelal in de banlieues liggen, wonen zo'n vijf miljoen Fransen. De armoede is er gemiddeld drie keer zo hoog als in de rest van Frankrijk en er wonen twee keer zoveel mensen met een bijstandsuitkering. Volgens schattingen is ongeveer de helft van de banlieue-bewoners direct of indirect van buitenlandse afkomst. Wijken herkenbaar aan de hoge troosteloze grauwe flats volgeplakt met schotelantennes. In mei 2018 presenteerde de Franse president Macron zijn langverwachte plannen voor de banlieues, waarmee hij met concrete maatregelen een einde wil maken aan de problemen in de wijken. Want die zijn groot en bestaan al veel te lang. "Er is hier minder politie, minder justitie en er zijn minder leraren voor op scholen dan in de rest van het land". Hij vergat er bij te zeggen dat de problemen het directe gevolg zijn van het regeringsbeleid. "Ze zijn gewoon niet bereid om de getto's van Frankrijk af te breken”, zegt oud-burgemeester Gatignon van de Parijse voorstad Sevran. In 2019 zegt Macron weer geschokt te zijn na het zien van de film ‘Les Misérables’ van Ladj Ly die zelf opgroeide in een achterstandswijk in de Parijs voorstad Montfermeil.

Wijken herkenbaar aan de hoge troosteloze grauwe flats volgeplakt met schotelantennes

Toch kan het niet écht nieuws zijn voor de Franse president dat de bewoners in de voorsteden van Parijs worstelen met armoede, criminaliteit, vooroordelen, racisme en politiegeweld. Ook in eerdere films werd het leed al geregistreerd; ‘La Haine’, dat de destijds 26-jarige Mathieu Kassovitz in 1995 maakte, geldt nog steeds als een onovertroffen meesterwerk. Ladj Ly was zestien toen hij deze film zag op een VHS-cassette die in Montfermeil van hand tot hand ging. Hij besloot zelf een camera te kopen om het dagelijks leven in zijn wijk te documenteren. De inspiratiebron voor Les Misérables waren de rellen van 2005. “Ik was er getuige van”, zegt Ly, “de rellen begonnen zo’n beetje onder mijn slaapkamerraam”.

In 2005 sloeg letterlijk de vlam in de pan

Wat gebeurde er in 2005?

Drie tieners slaan op 27 oktober 2005 op de vlucht voor de politie nadat die een melding kreeg van een mogelijke inbraak op een bouwterrein. Ze verbergen zich in een stroomverdeelstation in Clichy-Sous-Bois en worden geëlektrocuteerd. Twee van hen overlijden. De derde wordt zwaar verbrand naar het ziekenhuis gebracht. Hij zegt dat de drie aan het voetballen waren en op de vlucht sloegen toen ze de politie zagen, om te vermijden dat ze lang ondervraagd zouden worden over hun identiteitspapieren. De dood van de twee tieners is het startschot voor twee weken van enorme chaos en geweld in de Parijse voorsteden, nog eens extra aangewakkerd door een uitspraak van oud-president Sarkozy, toen minister van Binnenlandse Zaken, die de opstandige jeugd in de voorsteden 'tuig' noemt en rept van een 'oorlog'. Nacht na nacht trekken de jongeren door de wijken. Ze steken auto's in brand en gaan op de vuist met de politie. De rellen breiden zich in hoog tempo uit naar andere Franse steden. In twee weken tijd vallen er drie doden, raken 126 politieagenten en brandweerlieden gewond en gaan zo'n 10.000 auto's in vlammen op. De politie arresteert 6000 mensen. Op 8 november kondigt president Chirac de noodtoestand af. Het duurt tot 17 november voordat de autoriteiten de situatie weer onder controle hebben. De bewoners hadden duidelijk genoeg van hun levenssituatie, de armoede en discriminatie. In 2005 filmde Ly de rellen, de honderd uur materiaal die Ly na deze weken had, resulteerde in de documentaire ‘365 Jours à Clichy-Montfermeil’, waarmee hij in 2007 veel succes oogstte.

Filmposter Les Misérables - © SRAB Films - Rectangle Productions - Lyly Films

Les Misérables laat met dit indringende en explosieve drama zien dat er sinds 2005 en na alle gedane beloftes nog weinig is verbeterd. Het leverde Ladj Ly een gedeelde juryprijs op, op het filmfestival van Cannes 2019 en een Oscarnominatie voor Beste buitenlandse film. Inmiddels weten we dat Ly die Oscar niet heeft gewonnen. De Oscar ging naar Bong Joon-Ho’s ‘Parasite’.

Het toeval wil dat Victor Hugo zijn beroemde roman met dezelfde titel (uit 1862) situeerde in Montfermeil en de maker van de 2019 versie geboren en getogen is in de Parijs voorstad waar zijn vader vuilnisman was. – Ly woont er nog steeds, met zijn gezin. Net als Victor Hugo laat Ly de broeiende sociale ongelijkheid zien in de Parijse periferie, en de daaruit voortvloeiende armoe en ellende. Zo grijpt hij met deze film terug op persoonlijke ervaringen. Tien jaar oud was Ly (nu 40) toen hij voor het eerst door een stel agenten tegen een muur werd gezet en gefouilleerd. Het ene moment was hij, kind van Malinese ouders, nog rustig aan het voetballen met vriendjes  op een pleintje, het volgende moment werd hij hardhandig met zijn neus richting muur gedraaid en kreeg hij beledigingen naar zijn hoofd geslingerd. “Ik herinner me dat een van de agenten ons voor makaak uitmaakte. Later op school vroeg ik de juf wat dat betekende. ‘Aap’, zei ze”. Dit eerste directe contact met de politie leerde Ly dus wat racisme was. “En daarna……. ben ik zeker nog duizend keer door de politie gecontroleerd en gefouilleerd”. Toen hij een jaar of 16  was, besloot hij met een stel vrienden een videocollectief op te richten. Hun korte documentaires en filmpjes plaatsten ze op YouTube, waar ze langzaam maar zeker een steeds groter publiek bereikten. Zo maakte Ly tien jaar lang ‘Cop watch’: als er politie in de wijk kwam en de situatie dreigend werd, wisten buurtbewoners hem te vinden en stond hij er met zijn camera bovenop.  In 2008 filmde hij zo hoe een student door de politie werd geslagen. Het materiaal verscheen online en het was de eerste keer dat een politieagent geschorst werd door zo’n video.

Les Misérables verhaalt over een zeer roerig etmaal in de Parijse voorstad - Agenten vlnr Stéphane (Damien Bonnard), Chris (Alexis Manenti) en Gwada (Djibril Zonga) vormen een team dat door de wijk patrouilleert om de bendes in de gaten te houden. Photo: Les misérables © SRAB Films - Rectangle Productions - Lyly Films

Met Les Misérables, een absolute must see, wil de regisseur de kijker laten ervaren hoe het leven is in een banlieue, in de hoop mensen nu eens ècht wakker te schudden. “Het voordeel was dat ik niets hoefde te verzinnen voor het verhaal van Les Misérables. Elk element heb ik zelf meegemaakt. Het is een biografie en een ooggetuigenverslag ineen.  “We hebben net een jaar lang rellen gehad, met de gele hesjes. Daarbij schoot de politie op iedereen, van heel dichtbij. Er waren verwondingen aan ogen, aan armen, maar er is geen enkele agent verhoord. Ik heb het nog niet eens over een veroordeling, hè? Ze zijn niet eens verhóórd over wat er gebeurd is. Agenten kunnen dus straffeloos handelen, doen wat ze willen en ze worden beschermd door de hiërarchie”, aldus Ly. 

Les Misérables verhaalt over een zeer roerig etmaal in de Parijse voorstad. De film begint nog hoopvol, met een proloog waarin het Franse volk de overwinning op het WK voetbal viert (zondag 15 juli 2018), maar die egalité wordt snel verruild voor een reis naar de hel. Reiziger is de politieman Stéphane (Damien Bonnard), op weg naar zijn eerste werkdag in de Parijse voorstad Montfermeil. Het zullen de ergste dagen van zijn leven worden, maar dat weet de agent nog niet wanneer hij kennismaakt met zijn nieuwe collega’s Chris en Gwada. Hij heeft zich laten overplaatsen vanuit Cherbourg om in de buurt van zijn zoon te kunnen wonen. Van overzichtelijk straatwerk naar kronkelige patrouillediensten door de banlieue, waar machtsstructuren gelden die de nieuweling onmogelijk kan overzien. Hier gaat Stéphane deel uitmaken van de anticriminaliteitsbrigade BAC. Samen met Chris (Alexis Manenti) en Gwada (Djibril Zonga) vormt hij een team dat door de wijk patrouilleert om de bendes in de gaten te houden.

Photo : Les misérables © SRAB Films - Rectangle Productions - Lyly Films

In de door armoede, criminaliteit en sociale onvrede geteisterde betonwijken opereren zij als overmoedige sheriffs. Samen met de zelfverklaarde ‘burgemeester’ (Steve Tientcheu), drugsbazen en religieus leiders proberen ze de deksel op de ketel te houden. Dat het systeem op springen staat maakt de schrijver en regisseur voelbaar zodra de drie agenten op patrouille gaan. Ly schetst Montfermeil als een hogedrukpan. Het is een plek waar het traditionele gezag geen grip op krijgt. Waar zich noodgedwongen alternatieve machtsstructuren hebben gevormd, die in stand worden gehouden door mensen die dealtjes met elkaar sluiten om hun eigen belangen te verdedigen. Maar het evenwicht is wankel: als het misgaat, gaat het goed mis. Op het moment dat er in Les misérables een kogel wordt afgevuurd, lijkt een geweldsexplosie onafwendbaar. Ly, die in de wijk zelf filmde, met buurtgenoten als acteurs, zit zijn hoofdrolspelers zo dicht op de huid en filmt met zo veel rauwe energie, dat het je de adem beneemt.

Een klein incident loopt vreselijk uit de hand maar een andere jongen, Buzz (niet toevallig gespeeld door Ly’s zoon Al-Hassan), heeft alles met een drone opgenomen - Photo : Les misérables © SRAB Films - Rectangle Productions - Lyly Films

Les Misérables begint in volle vaart en Ly blijft een uur en drie kwartier het gaspedaal stevig indrukken. De plot wordt in gang gezet door tiener Issa (Issa Perica), die een leeuwenwelpje steelt van de zigeuners wiens circus in Montfermeil is neergestreken. Dat betekent werk aan de winkel voor de drie agenten van dienst. Echter  hun tactloze optreden gooit vooral olie op het vuur. Zij gaan op zoek en stuiten op een handjevol jongens die aan de beschrijving voldoen. Wanneer het vervolgens uit de hand loopt, wordt te snel een rubberkogel afgevuurd, die een van hen, Issa, raakt. Normaal gesproken zou dat met een sisser zijn afgelopen, omdat het Issa’s woord is tegen dat van de politie. Maar een andere jongen, Buzz (niet toevallig gespeeld door Ly’s zoon Al-Hassan), heeft alles met een drone opgenomen. Omdat videobewijs moeilijk te ontkennen is, gaan de agenten vervolgens wanhopig op zoek naar de belastende opnamen. 

Opvallend is de nuance die Ly in zijn debuut aanbrengt; zelfs de drie agenten die jagen op het jochie dat de opnames van hun geweld heeft gemaakt, worden niet louter afgeschilderd als hufters. “Een film wordt er niet sterker van als je partij kiest” aldus Ly.

Les Misérables is een noodkreet uit de banlieues

De finale, een eindeloos opgevoerd inferno van vuur en geweld, laat je volkomen verpletterd achter. Vergeten en negeren is er niet meer bij. Les Misérables is een noodkreet uit de banlieues, een explosieve liefdesverklaring aan een wereld die heden ten dage nog steeds wordt genegeerd. In de banlieu is het Franse gelijkheidsideaal een bittere illusie. 

“Mes amis, retenez ceci, il n'y a ni mauvaises herbes ni mauvais hommes. Il n'y a que de mauvais cultivateurs.” - Victor Hugo – Les Misérables 

"Vrienden, onthoudt dit, er zijn geen slechte planten, geen slechte mensen, enkel slechte kwekers" - Victor Hugo – Les Misérables 

Voor de filmtrailer: Klik hier

Bronnen: Le Monde, Le Figaro, Le Parisien