Het achtste wereldwonder: ‘La Machine de Marly’

‘La Machine de Marly’ was een wonder van civiele techniek. Het zegt je waarschijnlijk niets, maar ik neem je even mee naar de regeerperiode van Lodewijk XIV, inderdaad de zonnekoning. 1678. Het klinkt raar, maar Lodewijk XIV had het even helemaal gehad. Hij was even moe van alle pracht en praal van Versailles en was op zoek naar eenvoud en eenzaamheid. De hofarchitect Jules Hardouin-Mansart kwam met het lumineuze idee om in plaats van één groot kasteel, een kasteel met dertien paviljoenen in het plaatsje Marly-le-Roi. Het nieuw te bouwen paviljoen van de koning bevond zich op het bovenste terras van een enorme tuin, met daar omheen de andere twaalf. Het ‘Pavillon Royal’ omvatte in het midden een grote achthoekige lounge omringd door de vier appartementen van de koninklijke familie. Het château symboliseerde de zon, het embleem van de koning en de andere gastenpaviljoens de twaalf tekens van de dierenriem. De koning was verrukt en begon met de bouw in 1679 en in 1686 betrok hij Marly, dat hij tot het einde van zijn leven (1715) bleef verfraaien.

Het vakantiepaleisje van Lodewijk XIV; het kasteel van Marly-le-Roi - Maquette Musée promenade de Marly-le-Roi-Louveciennes

Vergeet niet dat hij ook steeds zijn echte woonpaleis, dat in Versailles, bleef verbouwen. Zo rond het jaar 1680 was hij bezig met het ontwerp van de tuinen van Versailles en zijn fonteinen. Echter, de locatie van het paleis van Versailles, op de top van een heuvel en ver verwijderd van elke waterbron was niet ideaal voor zo’n groot project van waterbassins en fonteinen. De koning verordonneerde zijn architecten Mansart en Colbert: “Als het water niet vanzelf naar Versailles komt, dan zullen we het moeten dragen, en dat zelfde geldt voor Marly”!

Deze technische uitdaging vereiste het nodige genie van waterbouwkundigen, architecten en fonteinmeesters, die moesten nadenken over het brengen van water naar Marly en Versailles, het herverdelen van water over het Canal Grande en de fonteinen, en uiteindelijk het creëren van verrassende watereffecten om indruk te maken op de gasten van de koning.

Tuinen van het Château de Versailles

Intussen probeerden de ingenieurs van de koning verschillende oplossingen; kunstmatige vijvers bij het paleis, aquaducten, watermolens en een netwerk van kanalen. De fonteinen groeiden echter ook in aantal en ze hadden steeds meer waterstralen, dus Versailles had meer water nodig om ze te voeden. Op een gegeven moment raakten ook deze hydraulische oplossingen achterhaald. De oplossing kwam van de Belgische ingenieur Arnold de Ville die met het idee kwam om water te pompen uit de rivier de Seine richting Marly en Versailles. Maar de Seine lag zo’n 10 kilometer verderop en plus minus 150 meter onder het niveau van Versailles. Als ambitieuze jongeman uit Hoei, Wallonië, had hij al eens een werkende  machine gebouwd die water naar het kasteel van Val-Duchesse pompte. De koning was zeer verheugd en gaf de Ville de opdracht om Versailles en Marly van water te voorzien.

Bouwtekening van La Machine de Marly - doorsnede en algemeen aanzicht

Om de bouw te beginnen had de Ville twee mannen uit de stad Luik in dienst, een meester- timmerman genaamd Rennequin Sualem en zijn broer Paulus. Sualem was ook een ontwerper van mijnbouwmachines en hij wordt eigenlijk beschouwd als de ware uitvinder van ‘de machine’. Ze begonnen in 1681 met de bouw en voltooiden deze drie jaar later in 1684 en had toen 3.859.583 livres tournois, Franse ponden gekost (Omgerekend naar de huidige waarde zo rond de 22 miljoen euro). Een kwelling voor de hoofdinspecteur van Financiën Colbert, omdat de staat al zwaar in de schulden zat door militaire campagnes en koninklijke festiviteiten.  De pomp zou een van de meest, bijna bovenmenselijke, ambitieuze projecten worden van de 17^e eeuw, bijna 200 jaar vóór het hoogtepunt van de industriële revolutie.

 Reconstructie van de machine van Marly gezien vanuit het zuidwesten - Auteur Dpendery 

De originele ‘Lodewijk XIV-machine’ omvatte niet alleen een enorm bouwwerk aan de rivier zelf, maar strekte zich 600 meter uit tot helemaal de heuvel op, bestaande uit pompstations, opslagtanks, reservoirs, leidingen en een ingewikkeld systeem van mechanische verbindingen om pompen op de heuvel aan te drijven via de waterraderen er onder. De eerste bouwfase was de meest risicovolle, het omleiden van de Seine bij Bezons, in de Yvelines met behulp van dijken. Dit werd gevolgd door de bouw van galerijen , pijpen , aquaducten en wielen tot juni 1684, wanneer Lodewijk XIV eindelijk het systeem in werking kan zetten

De Seine bij Bougival

Waalse mijnwerkers, ervaren in het verwijderen van water uit diepe kolenmijnen werden ingeschakeld om de pomp te maken. 1.800 Arbeiders verzamelden 1.700 ton ijzer waarvan een deel gietijzer, 800 ton lood en staal, 100.000 ton hout om 14 wielen met een diameter van 12 meter en een breedte van 4,5 meter, te laten draaien, in beweging gezet door de stroming van de Seine ter hoogte van de sluizen van Bougival. Elk rad activeerde een reeks zuigers, 221 in totaal, waarvan de beweging werd overgebracht door een netwerk van kettingen die zich uitstrekten over 700 meter. De eerste reeks pompen zoog het water uit de rivier op naar een put die 48 meter hoger lag. Een tweede set machines stuwde het water weer 51 meter hoger en een derde reeks, ten slotte, weer 56 meter hoger naar het aquaduct van Louveciennes. Vanwege de beperkte sterkte van het leer waaruit de pompkleppen bestonden, was de druk niet hoog genoeg om het water in één keer te laten stijgen, wat leidde tot de bouw van de twee extra pompstations. Vanaf Louveciennes legde het water over 10 kilometer haar weg af door verval via het 643 meter lange, op Romeinse wijze gebouwde aquaduct van Louveciennes, (ook wel aquaduct van Marly genoemd) naar het reservoir van het kasteel van Marly en het reservoir van Louveciennes, en vanaf daar via een pijpleiding naar de reservoirs van de tuinen van het Paleis van Versailles. Per dag zo’n 5.000 m³, echter dit was 83% van de benodigde capaciteit.

Maquette van La Machine in het Musée promenade de Marly-le-Roi-Louveciennes

Deze supermachine - ook wel het Achtste Wereldwonder genoemd - werd al snel een manifest van de grootsheid van koning Lodewijk XIV, een propagandamiddel. De machine werd bezocht door tsaren, koninginnen, Amerikaanse presidenten en andere belangrijke mensen. Maar er waren ook klachten. Verschillende verhalen uit die periode beschrijven het helse geluid dat de machine allemaal veroorzaakte, waardoor Mme du Barry (de laatste minnares van Lodewijk XV) en haar gasten wakker bleven in haar nabijgelegen kasteel. En er was een constante staf van meer dan 60 loodgieters, smeden, houtbewerkers en ingenieurs nodig om het geheel draaiende te houden, omdat onderdelen voortdurend braken vanwege de enorme krachten die erop inwerkten. Met eindeloze storingen overleefde en functioneerde de ‘Machine van Marly’ uiteindelijk 133 jaar tot 1871. Onder Napoleon III werd een efficiënter systeem ingevoerd, de Dufrayer-machine, die tot 1963 werkte. Tegenwoordig werkt het hydraulische systeem van Versailles in een gesloten circuit: water van het Canal Grande wordt naar het stuwmeer van Montbauron gepompt, dat zich op een paar honderd meter van het paleis van Versailles bevindt; via andere reservoirs voedt het water de fonteinen voordat het terugkeert naar het Canal Grande.

‘Vue de la Machine de Marly’ (1723) - Pierre-Denis Martin

Wandeling

Vandaag de dag kun je nog steeds de overblijfselen bewonderen in de stadjes Bougival en Louveciennes, van wat eens een immense technische prestatie was uit de 17e eeuw: de stuwmeren van Marly , het aquaduct van Louveciennes en de waterpijp van Bougival getuigen nog steeds van de brutaliteit van de ingenieurs van het Grand Siècle.

De overblijfselen gezien vanuit de Seine bij Bougival

De ijzeren pijpleiding uit eind 17e eeuw nog steeds in tact

Dit gaan we doen middels een avontuurlijke wandeling langs de overblijfselen van de ‘machine van Marly’. In het navigatiesysteem zet je Louveciennes, rue de la Machine. Helemaal uitrijden terwijl je de poorten van het kasteel van Madame du Barry passeert. Je rijdt helemaal tot het einde en je parkeert je auto aan de rechterkant op een kleine parkeerplaats. Vervolgens volg je het wandelpad, daar waar de weg doodloopt, naar beneden. Via een steil pad naar beneden, soms wel met een helling van 15º, kun je de pijpen volgen naar de Seine, zo’n 162 meter lager. Let op; het pad kan zeer glad zijn na of bijvoorbeeld bij regenval en bedenk, je moet straks ook nog een keer naar boven.

Het steile pad voert je langs de mooiste vergezichten

Maar tussentijds wordt je beloond met een prachtig uitzicht over de Seine, Bougival, Nanterre en de westkant van Parijs met de indrukwekkende hoogbouw van La Défense. Eenmaal beneden zie je het neoklassieke gebouw uit 1825 om de stoommachine te huisvesten. Achter het gebouw zie je nog restanten van de ijzeren pijpleiding. In de Seine nog een klein stenen gebouw. Het pad dat je net bent afgedaald wordt ook wel ‘Le Chemin de Mi-Côte’ genoemd, geliefd bij kunstschilders als Alfred Sisley. Hij schilderde hier van 1873 tot 1878 onder andere; ‘Chemin De La Machine Louveciennes’ en ‘Sentier de la Mi Cote, Louveciennes’. Bedenk dan in je weg naar boven dat de arbeiders van de machine dit steile pad elke dag bewandelden om eventuele storingen te herstellen. Vandaag de dag een mooie groene wandeling met langs het pad informatieve panelen over het achtste wereldwonder en het uitzicht.

La Machine de Marly - Alfred Sisley

'Sentier de la Mi-Cote, Louveciennes' - Alfred Sisley

Marly-le Roi

Op ongeveer 3,4 kilometer afstand bevindt zich het stadje Marly-le-Roi, waar je kunt genieten van het uitgestrekte koninklijke park, versierd met waterbekkens en standbeelden. In het navigatie systeem toets je de rue Marly in of volg de borden naar het Musée promenade de Marly-le-Roi-Louveciennes. Je parkeert de auto bij Grille Royal. Lodewijk XIV nam deze ingang van het park als hij van Versailles kwam. Vanuit daar heb je een mooie doorkijk vanaf de laan die vanuit de vallei omhoog loopt. Het château bestaat helaas niet meer. De opvolgers van de Zonnekoning, Lodewijk XV en Lodewijk XVI kwamen minder vaak naar Marly. Tijdens de Franse Revolutie kwam het meubilair onder de hamer. In 1800 kwam het domein in handen van een industrieel, Sagniel, die er een spinnerij vestigde. Zes jaar later zat hij zo zwaar in de schulden dat hij het aanbood aan Napoleon, die weigerde echter. Sagniel sloopte het kasteel, verkocht de materialen en deed ook de grond van de hand.  In 1811 kwam het dan toch in het bezit van de keizer. De grond is thans van de staat.

Vanuit de Grille Royal, de ingang van het park heb je een mooie doorkijk vanaf de laan die vanuit de vallei omhoog loopt. Het château bestaat helaas niet meer

Musée promenade de Marly-le-Roi-Louveciennes

Vergeet vooral niet om een bezoek te brengen aan dit museum meteen links van de Grille Royal. Het beschrijft uitvoerig de geschiedenis van het kasteel en domein. Tijdens het bezoek kun je ook een maquette ontdekken van het park en het oude kasteel waarin Lodewijk XIV verbleef. Er is ook een zaal gewijd aan de machine van Marly en de werking ervan. Dan krijg je pas echt een goed idee van het gigantische werk dat is verricht eind 17^e eeuw. Bij het verlaten van de parkeerplaats aan de linker zijde het aquaduct van Louveciennes, 653 meter lang, 36 bogen, 10 tot 20 meter hoog en 2 tot 4 meter breed. Dit gigantische bouwwerk werd gebouwd onder leiding van Mansart en heeft vandaag de dag geen nut meer.

Het aquaduct van Louveciennes

Bougival en Louveciennes zijn ook bereikbaar per SNCF-trein vanuit Parijs. Elke 20 minuten vertrekt er een trein vanuit het Gare Saint Lazare. De treinreis duurt slechts 38 minuten. 

La Machine de Marly, rue de la Machine, Louveciennes

Musée promenade de Marly-le-Roi-Louveciennes, Grille Royale, 1, Rue du Parc de Marly, 78160 Marly-le-Roi.

Bronnen :

Architecture hydraulique, ou L'art de conduire, d'élever et de ménager les eaux pour les différens besoins de la vie - Bernard Belidor, 1784

Grandes Eaux à Versailles - Barbet, 1907

La Machine de Marly - Jacques and Monique Lay, 1998

Les Maitres de l'Eau - d'Archimede à la machine de Marly - Musée Promenade, Louveciennes

Marlymachine.org