Een reis door de wereld en door de tijd

Net even buiten Parijs, op loopafstand van de laatste halte van metrolijn 10, Boulogne Pont de Saint-Cloud, vinden we het uiterst curieuze museum en tuinencomplex van een van de grootste filantropen van Frankrijk, de Franse bankier en pacifist Albert Kahn. Het musée Albert Kahn, genesteld aan de oevers van de Seine ligt in een bijna verborgen tuinparadijs waar landschappen en culturen van over de hele wereld samenvloeien.

Het bijzondere ontwerp van het nieuwe hoofdgebouw van het Musée Albert Kahn

Het museum opende onlangs, op 2 april 2022 opnieuw zijn deuren, na een renovatie die uiteindelijk zes jaar in beslag nam. Het nieuwe hoofdgebouw, ontworpen door de Japanse architect Kengo Kuma, die speciaal werd geselecteerd om een nieuwe, op Japan geïnspireerde structuur, te creëren. Een manier om hulde te brengen aan de zeer speciale relatie die Albert Kahn had met het Land van de Rijzende Zon. Het architecturale project benadrukt de relatie tussen buiten en binnen, de stad, het museum en de tuinen. Het project brengt een dialoog tot stand tussen het hoofdgebouw en de tuin door middel van een element dat is ontleend aan de traditionele Japanse architectuur: de engawa. Een aangrenzende ruimte die sereniteit inspireert door een ‘dialoog’ te creëren tussen binnen en buiten via edele materialen zoals: licht hout, bamboe en metaal. Eenmaal binnen wordt de bezoeker uitgenodigd op een ongelofelijke reis in de wereld van Albert Kahn, visueel, plantaardig en interactief.

De engawa, tussenruimte tussen het museum en de tuin - Foto: © CD92/O - Ravoire

Kengo Kuma gebruikt een origami van schaduw en licht. Aan de zuidelijke rand van de site grenst nu het oude museum aan het nieuwe. Het werd in 1990 gebouwd door de architect Gérard Planes en dit deel heeft een eenvoudige renovatie ondergaan. Het biedt nu plaats, onder het gebogen, met koper beklede dak, aan een nieuw auditorium met 100 zitplaatsen. Naast de bouw van een nieuw hoofdgebouw, en de renovatie van 8 gebouwen waarvan 7 erfgoed gebouwen, is de hele permanente bezoekroute opnieuw ontworpen. Het bezoekers-pad van ongeveer 1.000 m², uitgerold over de gehele museum, creëert een ongekende dialoog tussen het museum en het natuurlijk erfgoed en nodigt uit tot een wandeling door het hart van een bewaard gebleven tuin, geduldig ontworpen door de filantropische bankier. Aan Albert Kahns privéwoning, discreet aan de rand van het park, raakte Kuma niet. Het is een wat sinistere plek, waar de bankier zijn laatste levensjaren sleet in armoede in een nagenoeg leeg interieur. De rondleiding langs ‘Les Archives de la Planète’, een enorm fotografisch project, begint op de begane grond van het nieuwe hoofdgebouw en gaat verder in de gerestaureerde monumentale gebouwen, waarvan sommige voor het eerst voor het publiek toegankelijk zijn. Over 22 jaar resulteerde dit project in een verzameling van 72.000 kleurenfoto’s en 183.000 meter film, maar daarover straks meer.

Het nieuwe hoofdgebouw, ontworpen door de Japanse architect Kengo Kuma

De ingang naar het museum

De wereld van Albert Kahn

Niets is aan het toeval overgelaten om de collecties van gisteren in de wereld van morgen te brengen. Een muur van meer dan 2.000 vaste en bewegende beelden nodigt je uit om de wereld te ontdekken. Het begint met een portret gewijd aan Albert Kahn voordat het via autochromen, gereproduceerd in het originele formaat 9 x 12 cm. en films, de duizend-en-een facetten van de ‘Archives de la Planète’ tentoonstelt. Dit interactieve programma behandelt de vier grote thema's die de bankier dierbaar waren: reizen, etnografie, geografie en actualiteit.

Een muur van meer dan 2.000 vaste en bewegende beelden nodigt je uit om de wereld te ontdekken

Deze Franse bankier en pacifist was zo rond 1900 een van de rijkste maar ook een van de vrijgevigste mensen op aarde.  In plaats van alles op te potten of te verbrassen begon Kahn toen hij zijn rijkdom had vergaard meteen massaal aan filantropie te doen. Ondanks zijn vriendschap met de beeldhouwer Auguste Rodin was Kahn geen mecenas van de kunsten, zoals veel van zijn gecultiveerde tijdgenoten. Gek genoeg spendeerde hij zijn fortuin aan niet-rendabele projecten zoals wereldvrede en de interculturele dialoog. Vandaag de dag zouden we hem alleszins goed kunnen gebruiken. Het was misschien naïef dat hij geloofde dat hij de wereld kon veranderen maar tegelijkertijd was hij een voorbeeld voor toekomstige generaties, want deze steenrijke Franse zakenbankier was een van de actiefste pacifisten en humanisten van de vorige eeuw.

Dit boek inspireerde mij om een bezoek te brengen aan het museum aan de rand van Parijs

Albert Kahn, geboren op 3 maart 1860 als Abraham, was de oudste van vier broers in een joodse boerenfamilie uit de Elzas. Van zijn vader, een veehandelaar, leerde hij het onderhandelen op de veemarkt. Zijn moeder verloor hij toen hij 10 jaar oud was. Ongeveer tegelijkertijd brak de Frans-Pruisische oorlog uit, waarbij Frankrijk in 1871 uiteindelijk Elzas-Lotharingen moest teruggeven aan het pas opgerichte Duitse keizerrijk. Het maakte van Kahn plotsklaps een Duitser hetgeen hij weigerde. Daarom besloot hij op zijn 16^e te emigreren naar Frankrijk waar hij zijn studie voortzette aan het Collège de Saverne. Het gebruik van zijn Franse voornaam, Albert, in plaats van zijn bijbelse voornaam dateert mogelijk uit deze periode. In 1879 werd hij bankbediende bij de bank van de broers Edmond en Charles Goudchaux, die toen werd beschouwd als een van de belangrijkste financiële huizen van Europa. Daar maakte hij een opmerkelijke blitzcarrière door. Hij overtuigde Goudchaux onder meer om in de Zuid-Afrikaanse diamantmijnen van De Beers te investeren en de goudmijn projecten die Cecil Rhodes in Transvaal ontwikkelde. Deze move leverde hem en de bank extreem veel geld op, zoveel dat hij op zijn 38^e vennoot werd van de Banque Goudchaux et Cie en hem vervolgens in staat stelde om op 38-jarige leeftijd zijn eigen zakenbank op te richten aan de rue Richelieu 102 in Parijs.

Albert Kahn gefotografeerd op het balkon van zijn bank aan de rue Richelieu 102

Kahn focuste zich niet zozeer op het oude geld maar op nieuwe technologieën en nieuwe markten zoals Zuid-Afrika en Japan, waar hij talrijke leningen aanging die hem in de jaren 1890 verzekerden van zijn fortuin. Het was toen dat hij zeer nauwe contacten legde met Hichiro Motono, de Japanse ambassadeur in Parijs en later op het hoogste niveau met de Japanse keizerlijke familie, die hij later ook in zijn eigendommen zou ontvangen.  In 1892 huurde hij een herenhuis op nummer 6 aan de quai du Quatre-Septembre in Boulogne-sur Seine welke hij drie jaar later aankocht tegelijk met vier percelen grond. Hier begon hij met de aanleg van wat hij noemde de ‘Tuinen van de Wereld’. Tot 1910 kocht hij in opeenvolgende fasen meer dan 20 percelen en huurde beroemde tuinarchitecten in om verschillende tuinen te ontwerpen. Achille Duchêne ontwierp de Franse tuin, De Japanse landschapsontwerper Fumiaki Takano ontwierp de Japanse tuin. Later volgden een Engelse tuin en een set van drie sierbossen: het ‘blauwe bos’ vol met atlasceders en sparren uit Colorado, het ‘gouden bos’ vol met berkenbomen waartussen zich in de zomer een weide ontwikkelt en het bos van de Vogezen, bezaaid met blokken graniet vol geplant met sparren en pijnbomen. Het was zijn botanische poging om de vijf continenten harmonieus te verenigen om de utopie te illustreren van een verzoenende wereld, waar verschillende realiteiten in perfecte harmonie naast elkaar kunnen bestaan.

The Archives of the Planet of Les Archives de la Planète

Eind 1908, begin 1909 vertrekt Kahn via de Verenigde Staten voor vele maanden naar Japan en China samen met zijn chauffeur en fotograaf Alfred Dutertre. Deze maakt meer dan 4.000 stereoscopische foto’s en cinematografische beelden die getuigen van zijn ‘reis om de wereld’. Een paar maanden later volgen landen als Uruguay, Argentinië en Brazilië. Het vele reizen bracht hem er toe om een fotografisch verslag van de hele aarde te verzamelen. Hij was ervan overtuigd; hoe meer je weet over vreemde culturen, hoe meer je de vrede tussen volkeren kunt bewaren. Hij benoemde Jean Brunhes als projectdirecteur. Van 1909 tot 1931 financierde Kahn een enorm visueel inventarisatieproject van de wereld en stuurde hij een dozijn operators naar vijftig landen, uitgerust met de nieuwste technologieën van fotografie en cinematografie. Mogelijk gemaakt door een uitvinding van de gebroeders Lumière in 1903 die octrooi hadden aangevraagd op de autochrome. Glasplaten waarop minuscule aardappelzetmeelkorreltjes waren aangebracht in de primaire kleuren rood, groen en blauw. Hierdoor kwam een einde aan het tijdperk dat het nog alleen mogelijk was de wereld in zwart-wit vast te leggen. Beroepsfotografen hadden niet veel aan deze nieuwe vorm van kleurenfotografie omdat klanten vaak een of meer afdrukken wilden hebben en dat was met autochromes niet mogelijk. De volgende stap in de ontwikkeling van de fotografie werd pas in de jaren dertig gezet. Toen bracht Kodak in 1935 het eerste rolletje voor kleurenopnames op de markt.

Kahn begon ook zijn eigen studiebeurzen ‘Autour du Monde’ uit te reiken. In 33 jaar tijd zou hij maar liefst 147 van die beurzen financieren. Jonge studenten van over de hele wereld liet hij op zijn kosten anderhalf jaar de wereld rondreizen. ‘Verdrink niet in boeken, vergeet wat je gelezen hebt, neem een pak sigaretten mee en vertrek. Ik vraag je maar één ding: doe je ogen wijd open”, gaf hij hun mee als enige missie. In totaal werden tijdens alle reizen 72.000 kleurenfoto’s en 183.000 meter film geproduceerd, waarmee het de grootste collectie in zijn soort ter wereld is.  Deze collectie vormt ‘The Archives of the Planet’, een aangrijpend visueel verslag van de wereld waarvan hij toen al wist dat de fatale verdwijning hiervan een kwestie van tijd was.

De ‘Salle des Plaques’ laat de originele meubels zien waar de archiefdozen met de autochromes werden bewaard

De autochromes werden bewaard, keurig gerubriceerd op jaartal, land en stad

Het is die gigantische fotocollectie die in het Musée Albert Kahn te zien is. En na tien jaar scannen zijn nu ook alle beelden van Kahns project gedigitaliseerd. Surfen door die onlinebeeldbank is een nostalgische wake-up call van jewelste. In de straten van Kosovo zie je nog blozende boerinnen in houten huisjes, waar sinds de oorlog in 1998 niets meer van over is gebleven. Je kunt wandelen door de joodse wijk van Wenen of het hebben van een ontmoeting met broodhandelaren op de markt van Sarajewo. Wandelen over de brug van Mostar die zo jammerlijk werd vernietigd tijdens de laatste burgeroorlog. Als de Eerste Wereldoorlog eenmaal is uitgebroken, laat Kahn ook het failliet van zijn idealisme in beeld brengen.  In Mongolië maakten ze in 1913 unieke beelden van de hoofdstad Ulaanbaatar, waar toen nog bijna geen stenen gebouwen stonden. Nu is het de meest vervuilde stad ter wereld en in Syrië fotografeerden Kahn en co. in 1921 onder meer de Unesco-beschermde stad Palmyra, die honderd jaar later bijna integraal door de terreurgroep IS zou worden vernield. Zullen we het dan nooit leren?

Genesteld aan de oevers van de Seine ligt in een bijna verborgen tuinparadijs waar landschappen en culturen van over de hele wereld samenvloeien

De beurscrash van 1929 leidde echter tot zijn ondergang en bracht zijn werk tot stilstand. Al zijn bezittingen werden verkocht inclusief zijn landgoed dat eigendom werd van het departement Hauts-de-Seine. In 1937 stelde die het privépark met bijbehorend museum open voor het publiek. Kahn mocht er wel blijven wonen tot aan zijn dood op 13 november 1940. Hij ligt begraven op de begraafplaats van Boulogne-Billancourt.

 Deze prachtige tuinen zijn aangelegd aan het begin van de 20e eeuw

Een bezoek aan het Musée Albert Kahn is als het openen van een geschiedenisboek en een persoonlijk fotoalbum waarin iedereen afbeeldingen zal herkennen die zijn of haar eigen gevoeligheid weerspiegelen. Het is bijna onmogelijk om niet ontroerd of in ieder geval geraakt te worden door deze ongelofelijke hoeveelheid foto’s en films uit vervlogen tijden. Trouw aan de missie die Albert Kahn zich had gesteld is het museum een plaats van educatie in beelden, planten en levende wezens die ons uitnodigen om de wereld om ons heen beter te begrijpen. Het ministerie, het departement en de stad Boulogne-Billancourt hebben 60 miljoen euro geïnvesteerd in deze renovatie.

De winterkas uit 1900 

Maak kennis met dit indrukwekkende erfgoed van de mensheid, verken de tuinen, aangelegd aan het begin van de 20^e eeuw. In het midden nodigen twee gebouwen je uit om een kijkje achter de schermen van de ‘Archives de la Planète’ te nemen. De ‘Salle des Plaques’ laat de originele meubels zien waar de archiefdozen met de autochromes werden bewaard, keurig gerubriceerd op jaartal, land en stad. Terwijl de ‘Fabrique des Images’ het verhaal vertelt van de verschillende fotografen en de apparatuur die destijds werd gebruikt om de foto’s en films te maken. Verder de niet te missen prachtige winterkas uit 1900 en de Japanse tuin met een authentiek Japans dorp. Een reis die je in slechts een paar stappen brengt van west naar oost, met recht een reis door de wereld en door de tijd.

De ‘Fabrique des Images’ 

Albert Kahn, Musée et jardins, rue du Port 10-14, Boulogne Billancourt, metrostation Boulogne Pont de Saint-Cloud, lijn 10.

Vanwege de hoge bezoekersaantallen in het museum zijn kinderwagens in het weekend verboden. Het museum beschikt over babydraagzakken en een kinderwagengarage.

Het museum is geopend van dinsdag tot en met zondag (wekelijkse sluiting op maandag)

Van 11.00 tot 18.00 uur (oktober tot maart): het museum en de tuin sluiten vanaf 17.30 uur.

van 11.00 tot 19.00 uur (van april tot september): het museum en zijn tuin sluiten vanaf 18.30 uur.