Een ontdekkingstocht langs versteend verdriet

Montparnasse is in de 17e eeuw nog landelijk gebied. Le mont Parnasse, een hoop gruis, ontstaan bij het uitgraven van de catacomben. Hier kwamen de studenten hun gedichten declameren in ruil voor een belastingvrij wijntje in een van de Guingettes. Zelfs de molenaar van de moulin de la Charité vult in zijn vrije tijd de glazen. Er wordt lustig gedanst, gedronken en gefeest in de straat van plezier letterlijk de rue de la Joie, nu de huidige rue de la Gaîté (straat van de vrolijkheid). Het gebied groeide uit tot een levendig Parijs centrum met cafés, bordelen en danstenten. De cancan werd hier eerder gedanst dan in de Moulin Rouge. De stad Parijs besluit echter tot de aanleg van een kerkhof op een naastliggende akker, waar de broeders van de Gemeenschap van Barmhartige Broeders hun overleden confraters al hun laatste rustplaats hebben gegeven. Rond de moulin de la Charité, niet ver van het Charité ziekenhuis. De plaatselijke uitbaters komen in opstand, maar als de stad beloofd om een bedrag te betalen per dode die in de grond wordt gestopt, wordt er naast de nieuwe dodenakker lustig verder gefeest. Oorspronkelijk worden tien hectaren gereserveerd, maar een halve eeuw later wordt het Cimetière du Sud al uitgebreid tot de huidige achttien hectaren. De eerste teraardebestelling vindt plaats op 25 juli 1824. Vijftig jaar later is het de rustplaats van bijna vierhonderdduizend Parijzenaars en is de naam al lang veranderd in Cimetière du Montparnasse.

De liefde voor elkaar spat er vanaf. De schoonheid van de dodenakker van Montparnasse

De beroemde namen op deze begraafplaats zijn vooral te danken aan de periode vanaf 1900 als la bohème, het artiestenwereldje van Montparnasse een begrip wordt. Veel beroemdheden die hier zijn begraven hebben een groot deel van hun leven in deze wijk doorgebracht. Vooraanstaande figuren, dichters, schrijvers en kunstenaars, velen niet van Franse afkomst, politieke vluchtelingen gevlucht voor een dictatuur, om in Parijs te kunnen genieten van de vrijheid van meningsuiting.  Arme migranten op de vlucht voor de ellende in eigen land. Troost zoekend bij de blozende Bretonse meisjes aangevoerd vanuit Bretagne. Montparnasse; eindstation, het symbool van vertrek en aankomst genoemd naar de straten in de omgeving van het station:  de rue du Départ (vertrek) en de rue de l'Arrivee (aankomst)

De cenotaaf van Charles -  Pierre Baudelaire, de beroemdste onder de schrijvers van Montparnasse

Enkele namen: Beeldhouwers waaronder Ossip Zadkine (De Verwoeste Stad - Rotterdam), Constatin Brancusi (De Kus), Cesar Balldacini (La Pouce - De Duim), Frédéric Auguste Bartholdi (Vrijheidsbeeld van New York). Zanger en componist Serge Gainsbourg. Fotograaf Man Ray en schrijvers waaronder Samuel Beckett (Waiting for Godot), Charles Baudelaire (Les fleurs du mal en La révolte), De grondleggers van het existentialisme, Jean-Paul Sartre filosoof en zijn levensgezellin Simone de Beauvoir, filosoof en feministe. Nederlanders: autofabrikant André Citroën (originele naam Limoenman) en cineast Joris Ivens en op 30 september 2019 de Franse oud-president Jacques Chirac.

De hoofdingang van het kerkhof ligt aan de Boulevard Edgar Quinet, vernoemd naar de historicus en filosoof Edgar Quinet. Ook hij werd in 1875 hier op deze begraafplaats ter aarde gesteld. De dodenakker is ingedeeld in het Grand Cimetière en het Petit Cimetière en wordt gescheiden door de rue Émile Richard, de enige straat in Parijs zonder levende bewoners en huizen. Vroeger kwamen hier liefdesparen in hun auto's, met gedoofde lichten, horizontaal de liefde bedrijven. Slagbomen aan het begin en aan het einde van de straat hebben dit nu onmogelijk gemaakt. De eeuwige rust is letterlijk en figuurlijk weer teruggekeerd. De begraafplaats is ingedeeld in 30 divisies waarvan een divisie, divisie 5, plaats biedt aan een Israëlische begraafplaats. En de molen? Die staat er nog steeds, in sectie 9, te midden van de doden, letterlijk gekortwiekt als symbool van het stilstaande leven.

Le Lit Conjugal, Charles Pigeon en zijn vrouw

Een van de meest gefotografeerde graven zijn die van Charles Pigeon en zijn vrouw (divisie 22). De uitvinder van de anti-explosielamp. “Le Lit Conjugal" stelt Pigeon voor, half opgericht, lezend bij het licht van zijn beroemde lamp, naast zijn rustende vrouw die in een vredige slaap verzonken is.

Het veel bezochte graf van Serge Gainsbourg

Het graf van Serge Gainsbourg (Divisie 1, Carrefour du Rond Point) ademt dezelfde sfeer als dat van Jim Morrison op Père Lachaise. Vol afdrukken van rode lippen, tekeningen en liefdesverklaringen; "Je t'aime moi non plus". Gainsbourg werd geboren in Parijs op 2 april 1928 onder de naam Lucien Ginsburg. Zoon van Joods Russische ouders waarvan de vader piano speelde in diverse Parijse kroegen op Montmartre en zijn moeder muziekles gaf aan het conservatorium. Tot zijn twintigste kwam hij aan de kost door allerlei beroepen maar uiteindelijk kreeg hij succes als crooner in casino's en nachtclubs. Tijdens zijn carrière schreef Serge Gainsbourg soundtracks voor meer dan 40 films en regisseerde er vier. Zijn grootste hit, Je t'aime moi non plus, was zeer erotisch getint. Hoewel bedoeld voor zijn muze Brigitte Bardot, werd het niet met haar stem uitgebracht, maar met die van zijn toekomstige vriendin Jane Birkin. Van de hitsingel worden meer dan zes miljoen exemplaren verkocht.

Serge, Je t'aime moi non plus

Gainsbourg hield er van om te choqueren zoals met zijn Album Histoire de Melody Nelson gebaseerd op de roman Lolita of met een rock album volledig gewijd aan het Nazisme. In 1978 nam hij in Jamaica een reggaeversie op van het Franse volkslied, de "Marseillaise", "Aux Armes et cetera" , samen met de band van Bob Marley, The Wailers. Op het einde van zijn leven werd Gainsbourg steeds controversiëler. Zijn meest bekende provocatie toen hij  "I want to fuck you" zei tegen Whitney Houston tijdens een tv programma of live op TV een briefje van 500 Franse Francs verbrandde als protest tegen de hoge belastingen. Zijn liedjes werden steeds excentrieker zoals het super-dubbelzinnige "Lemon Incest" opgenomen samen met zijn dochter Charlotte, toen 12 jaar. Gainsbourg was ook niet vies van vrouwen. Na zijn scheiding van Françoise Pancrazzi, van wie hij twee kinderen had, had hij een kortstondige en heftige verhouding met Brigitte Bardot. Tot 1980 leefde hij samen met de veel jongere Jane Birkin. Van haar kreeg hij zijn dochter Charlotte. Daarop volgde de 21 jaar jongere mannequin Bambou bij wie hij een zoon had; Lucien. Na zijn dood werd ook bekend dat hij tegelijk een discrete verhouding onderhield met een zestienjarige fan en een "vriendschappelijke" relatie met een twaalfjarige. Zijn eerste hartaanval kreeg hij toen hij vijfenveertig was. Uiteindelijk stierf hij op 2 maart 1991 als gevolg van een hartinfarct als gevolg van overmatig drankgebruik en het roken van 140 sigaretten per dag van zijn favoriete merk Gitanes. De arts constateert een 'natuurlijke' dood.

Het sobere graf van de Franse president Jacques Chirac

Vlak naast het graf van Gainsbourg ligt het graf van een andere vrouwenliefhebber, dat van de Franse president Jacques Chirac, die bekendstond als een homme à femmes, een rokkenjager. De bijnaam ‘Mr. cinq minutes, douche comprise’ (Meneer 5 minuten, inclusief douche) is in Frankrijk een staande uitdrukking geworden. Tijdens zijn politieke carrière, die meer dan drie decennia omvat, bekleedde hij zowat alle denkbare politiek-bestuurlijke functies. Voordat hij in 1995 president werd, was hij onder meer lid van de Assemblée nationale, staatssecretaris, minister, oprichter en voorzitter van een politieke partij en twee keer premier. Achttien jaar lang was hij burgemeester van Parijs, voordat hij vanaf 1995 twaalf jaar lang Président de la République was. Zijn abrupte koerswijzigingen leverden hem bijnamen op als ‘Kameleon Bonaparte’ en ‘La Girouette’ (de windvaan) maar zijn populariteit dankte Chirac niet alleen aan zijn politieke uithoudingsvermogen, maar ook aan zijn charisma. Chirac was een originele en innemende persoonlijkheid, die mensen gemakkelijk voor zich wist te winnen. Als Chirac aan het woord was, luisterden de Fransen. Dat hij bier dronk, Gitanes rookte en opgroeide in de landelijke Corrèze, werkte in zijn voordeel. Over Chiracs doodsoorzaak is niets bekend. Wel deden al jaren geruchten de ronde dat hij aan de ziekte van Alzheimer zou lijden. Deze geruchten werden door hem en zijn vrouw altijd afgedaan als leugens. De Franse ex-president is op 86-jarige leeftijd overleden. Hij stierf volgens zijn schoonzoon vredig in het bijzijn van zijn naasten. Hij rust nu in een sober graf van grijze granietsteen samen met zijn oudste dochter Laurence.

Jacques Chirac rust nu samen met zijn oudste dochter Laurence

Bij de hoofdingang bevindt zich het graf van de beroemdste existentialisten Sartre en de Beauvoir. Het is een eenvoudig graf, geheel in tegenstelling tot zijn begrafenis waar de begrafenisstoet werd gevormd door meer dan vijftigduizend mensen in een meer dan drie kilometer lange stoet. Het verhaal gaat dat op het moment dat de kist in de groeve zakt, iemand die in een boom geklommen was om alles goed te zien, zijn evenwicht verliest en uit de boom boven op de kist valt. Zes jaar later sterft ook zijn levensgezellin.

Bij de hoofdingang bevindt zich het graf van de beroemdste existentialisten Sartre en de Beauvoir - foto Wikimedia

Een open brief ‘J’accuse’ gepubliceerd door de schrijver Émile Zola, op 13 januari 1898, in de krant l’Aurore en gericht aan de president van de Franse republiek, veroorzaakt een omslag in het leven van Alfred Dreyfus. Deze Frans-joodse officier heeft de geschiedenisboeken gehaald als hoofdrolspeler in een politiek schandaal dat Frankrijk twintig jaar in zijn ban heeft gehouden. Dreyfus is de zoon van een joodse industrieel en doorloopt de militaire academie met glans. Al snel wordt hij bevorderd tot kapitein bij de generale staf. In die functie is hij de enige jood op een zo hoge positie. In 1894 komt aan zijn glansrijke carrière een plotseling einde, als hij door de Inlichtingendienst van het ministerie van Oorlog beschuldigd wordt van spionage in Duitsland. Zijn veroordeling volgt op basis van bewijzen die hij, noch zijn verdediging mogen inzien. Hij krijgt een levenslange gevangenisstraf, wordt gedegradeerd en naar het Duivelseiland nabij Cayenne getransporteerd. Mede dankzij de open brief van Émile Zola wordt het bewijs geleverd in 1898 dat het enige bezwarende document tegen Dreyfus vals is. Nieuwe gerechtelijke procedures volgen, wat er zes jaar later in resulteert dat het Hof van Cassatie het vonnis verbreekt. Dreyfus wordt in zijn rechten hersteld. Zijn loopbaan eindigt als luitenant-kolonel in de Eerste Wereldoorlog. Alfred Dreyfus overlijdt in 1935 op 75-jarige leeftijd en ligt begraven samen met zijn echtgenote en hun twee kinderen. De tombe verwijst ook naar hun kleinkind Madeleine Lévy die op 25 jarige leeftijd omkwam in het vernietigingskamp Auschwitz. Dreyfus ligt begraven in de 28e divisie. Dat zijn graf nog vaak wordt bezocht, bewijzen de vele steentjes die men er als eerbetoon achterlaat.

De laatste rustplaats van Alfred Dreyfus, zijn echtgenote en dochters - Foto Wikimedia

De joodse filmregisseur Roman Polanski maakte in 2019 een film over de Dreyfus-affaire. Een verhaal van spionage, doofpotaffaires, vervalst bewijsmateriaal, brutale Jodenhaat, wilde perscampagnes en een enorme polarisatie in de maatschappij.  De lancering van de film ‘J'accuse’ ging zelfs gepaard met nieuwe controverse. Polanski wordt ervan beschuldigd dat hij in 1975 een vrouw heeft verkracht en twee jaar later in de Verenigde Staten een 13-jarig meisje heeft gedrogeerd en verkracht. Hij pleitte schuldig, maar vluchtte naar Europa nog voor een vonnis kon worden uitgesproken. Ook andere vrouwen beschuldigen hem van misbruik. Een Franse fotografe zegt dat ze in de jaren 70 door regisseur Polanski is verkracht. De film kreeg maar liefst 12 nominaties maar uiteindelijk won de film maar drie prijzen; de César voor beste regisseur. Toen de prijs voor Polanski bekendgemaakt werd, verlieten enkele actrices de show. Naast beste film won ‘J'accuse’ ook de prijzen voor beste bewerking en beste kostuums.

Het graf van Tatiania Rachevskaïa inzet van een miljoenenstrijd

Eindig je bezoek aan een graf voor de buitenmuur in de hoek van de 19e en 22e divisie. Drie beveiligingscamera’s houden de laatste rustplaats van Tatiania Rachevskaïa in de gaten. Het beeld op het graf van de onbekende Russin blijkt tientallen miljoenen euro’s waard te zijn en is nu de inzet van een hooglopende ruzie tussen haar familieleden en de Franse staat. In een vierkant blok zijn net voldoende inkepingen aangebracht om er een kussend paartje in te zien. Of zoals Brancusi ooit zelf citeerde: "Eenvoud is geen doel. Als je de werkelijke betekenis van dingen benadert, bereik je de eenvoud ondanks jezelf". Nog nooit werd een kus zo mooi en minimalistisch voorgesteld.

'Le Baiser', de kus van Brancusi

De ouders van het 23-jarige meisje dat in 1990 zelfmoord pleegde in Parijs, kochten dit beeld voor het graf van hun dochter van Brancusi voor slechts 200 Franse franc. Inmiddels is de geschatte waarde tussen de 40 en 50 miljoen euro. In 2005 meldden zich ineens familieleden van de overledene bij de gemeente Parijs. Zij waren opgespoord door de Franse kunstkenner Guillaume Duhamel die de familie aanbood om het beeld terug te halen. Eerder dat jaar ging bij Christie’s een Brancusi van de hand voor een record bedrag van 27,5 miljoen euro. Echter de toenmalige minister van Cultuur gooide roet in het eten en verklaarde ‘De Kus’ tot nationale kunstschat, wat betekende dat het beeld niet het land uit mag. In 2010 werd de hele tombe nog eens tot historisch monument benoemd. Sinds die tijd vindt er een gerechtelijk gevecht plaats tussen de familie en de stad Parijs wie het werk mag behouden. Bij mijn laatste bezoek was het beeld afgedekt met een houten kist zogenaamd om het te beschermen voor invloeden van het milieu. Gelukkig had ik de foto’s nog van een eerder bezoek.

Het beeld van Brancusi op het sobere graf van Tatiania Rachevskaïa onttrokken aan het oog en bewaakt door drie camera's

TIP: Combineer een bezoek aan de begraafplaats op zondag met de Marché de la Création Montparnasse gelegen aan de zelfde boulevard Edgar Quinet. Elke zondag van 10.00 uur tot 19.00 uur exposeren 120 kunstenaars hun werk dat ook te koop is. Zie mijn eerder geschreven blog over deze kunstmarkt.

TIP: Een ongekend uitzicht over Parijs en het Cimetière du Montparnasse heeft u van de 56e en 59e verdieping van de 210 meter hoge Tour Montparnasse. De bouwwerkzaamheden aan deze zwarte monolith duurde van 1961 tot 1973. De ingang zit aan de rue de l'Arrivée en is dagelijks geopend van 09.30 uur tot 22.30 uur. Metrostation Montparnasse-Bienvenue. Bekijk ook zeker de spectaculaire website.

Cimetière du Montparnasse is de laatste rustplaats voor bijna vierhonderdduizend Parijzenaars

Cimetière du Montparnasse, boulevard Edgar Quinet 3, 14 arrondissement, metrostation : Raspail, Gaîté. Helaas geven de conciërges geen plattegronden meer af. Bij elke ingang staat een plattegrond afgebeeld met de graven van bekende personen en de diverse divisies. Voor openingstijden bezoek de website.

Wandelen over de dodenakker van Montparnasse is meer dan een ontdekkingstocht langs versteend verdriet