Directe democratie en referendum

De gele hesjes willen dat het volk regeert, per referendum. Dit wordt ook wel directe democratie genoemd. Het allereerste referendum ooit werd gehouden in 1639 in de amerikaanse staat Connecticut. Via dat eerste referendum werd de grondwet van de staat door de inwoners bekrachtigd.

Ook tijdens de Franse Revolutie werd in de nieuwe grondwet een raadgevend referendum opgenomen, maar die grondwet trad nooit in werking. En in volgende versies van de grondwet was het referendum verdwenen.

De gele hesjes zijn niet de enigen die een referendum willen. Velen zien het tegenwoordig als dé vervanging voor de uit de tijd geachte democratische instellingen die we nu kennen: regering en parlement, die voor een aantal jaren als vertegenwoordiging ván het volk worden gekozen dóór het volk.

Wanneer je aanvoert, dat veel zaken zich niet lenen voor een antwoord met Ja of Nee of dat niemand van "het volk" nu eenmaal alle ins en outs (en met name alle mogelijke gevolgen op allerlei gebied) van een besluit kan kennen, wordt vaak naar Zwitserland gewezen: "Kijk, daar kan het wel. Waarom bij ons niet?"

Vaak hebben die voorstanders van een referendum geen flauw idee hoe de zwitserse wet met betrekking tot het referendum in elkaar steekt en hoe de regering van Zwitserland en het parlement zijn samengesteld en functioneren. Het zwitserse referendum heeft alles te maken met de ontwikkeling van Zwitserland tot eenheidsstaat én met het zwitserse regeringssysteem.

Zwitserland zoals we het nu kennen werd gesticht in 1798, nadat het franse leger het land was binnengevallen. Zwitserland was in die tijd niet één staat, maar een verzameling kleine landjes (kantons). Napoleon zag in het gebied een buffer tegen Frankrijk's vijanden. Hij wilde er daarom een sterke eenheidsstaat van maken. Een nieuwe grondwet werd ontworpen, met als basis de idealen van de Franse Revolutie. Maar de bevolking zag helemaal niets in die vreemde franse idealen. In 1802 werd over de nieuwe grondwet een referendum georganiseerd (het eerste nationale referendum in Zwitserland). De nee-stemmers waren ver in de meerderheid (92.000 nee en 72.000 ja), maar door de zich tegen de Fransen verzettende 167.000 niet-stemmers op te tellen bij de ja-stemmers kreeg Zwitserland alsnog zijn eerste grondwet, mét de mogelijkheid van een referendum. Na de val van Napoleon werd Zwitserland in 1815 door het Congres van Wenen als staat erkend. Het op de Franse Revolutie gebaseerde referendum bleef behouden, evenals de kantons. Sinds 1848 bestaat Zwitserland uit 26 kantons, ieder met een eigen regering (Staatsraad) en parlement.

De samenstelling en het functioneren van zwitserse landelijke regering en parlement verschillen sterk van andere westerse democratieën. De landelijke regering van Zwitserland is de Bondsraad. Deze bestaat uit 7 leden (de minsters), die door het parlement (de Bondsvergadering) voor vier jaar worden gekozen. Althans in principe, want het is gebruikelijk dat ze na afloop van de vier jaar worden herkozen. Op uitzonderingen na maken ze in de praktijk dus zelf uit wanneer ze ermee stoppen. De Bondsvergadering kan hen niet tussentijds naar huis sturen. Het parlement kan alleen na vier jaar besluiten om hen niet meer te herkiezen, maar dat gebeurt (in individuele gevallen) slechts hoogst zelden. Er is ook een Bondspresident, maar deze is geen staatshoofd. Dat is de Bondsraad.

De 7 leden van de regering, waarvan er één ieder jaar tot "premier" wordt verkozen door het parlement, zijn afkomstig uit de vier grootste partijen van het land. Die hebben uiteraard vaak nogal uiteenlopende doelstellingen. Toch kent de regering geen coalitie. En dus ook geen oppositie. Per onderwerp wordt tot een bepaald besluit gekomen door een steeds wisselende meerderheid. Dat besluit wordt dan in de Bondsvergadering in stemming gebracht.

Omdat Zwitserland geen coalitie noch oppositie kent en er per onderwerp wordt geregeerd is het zwitserse regeringssysteem geschikt voor referenda. Er bestaan drie verschillende landelijke referenda:

1. Het verplichte referendum, in geval van een voorgenomen grondwetswijziging of een besluit over het lidmaatschap van een internationale organisatie.
2. Het facultatieve referendum, dat door iedere burger voor elk besluit van de Bondsvergadering kan worden aangevraagd. Vereist: 50.000 ondersteunende handtekeningen binnen 100 dagen na het parlementaire besluit of minstens 8 kantons die de aanvraag indienen (dat laatste gebeurt vrijwel nooit).
3. Het burger- of volksinitiatief, waarmee een verandering in de grondwet kan worden bewerkstelligd. Vereist: 100.000 ondersteunende handtekeningen binnen 18 maanden.

Burgerinitiatieven halen vaak niet de vereiste meerderheid. En wanneer ze dat wel doen, is er natuurlijk niet meteen een uitvoeringswet die de zaken praktisch regelt. Zo werd op basis van een volksinitiatief in 1945 de verplichte verzekering voor moederschap in de grondwet opgenomen. Maar de wet, die dit moest regelen bleef 59 jaar lang uit, doordat ze bij opeenvolgende referenda iedere keer opnieuw werd weggestemd. Pas in 2004 werd in Zwitserland een verplichte verzekering voor betaald zwangerschaps- en bevallingsverlof voor werkneemsters ingevoerd, hoewel deze al 59 jaar in de grondwet stond!

Afgezien van kantonale en gemeentelijke referenda kunnen landelijk vier referenda per jaar worden gehouden. Daarbij worden dan wel allerlei onderwerpen tegelijkertijd aan de orde gesteld. Wikipedia geeft een overzicht van de in Zwitserland van 2002 tot en met 2009 gehouden referenda. De opkomst schommelt in die jaren vrijwel altijd tussen de 40 en 50%.

Ook wordt uit het overzicht duidelijk dat volksinitiatieven in het algemeen worden afgewezen, ook als het onderwerpen betreft die bij ons allang heel normaal zijn, zoals het volksinitiatief voor gelijke rechten voor gehandicapten, waarin werd voorgesteld om alle openbare gebouwen toegankelijk te maken voor gehandicapten. In andere landen allang verplicht, in Zwitserland in 2003 per referendum afgewezen.

Verplichte en facultatieve referenda (besluiten van regering en parlement) worden daarentegen in het algemeen aangenomen, behalve wanneer regering en parlement aan de portemonnee of aan de pensioenleeftijd komen... Kortom, Zwitsers zijn, ondanks hun referendum, gewone doorsnee burgers.

Bron: Wikipedia, Wikikids en IsGeschiedenis.nl