De vorige bewoner: de garde-barrière

Wie een huis in Frankrijk heeft of wel eens in een gite logeert, vraagt zich bijna onvermijdelijk af wie de vorige bewoners waren en hoe zij leefden. Dat wilde ik in elk geval weten toen we in 1991 een baanwachtershuis in Le Grand Pressigny in de Touraine kochten. Door de jaren heen heb ik dat uitgezocht. Er bleken allerlei soorten mensen tussen te zitten met elk hun eigen geluk en ongeluk, en elk verwikkeld in de grote geschiedenis van hun tijd: spoorwegen, industrialisatie, wereldoorlogen, toerisme.  Ik heb  ze beschreven in mijn recente boek Ons Huis aan het Spoor. Voor Nederlanders in Frankrijk licht ik er een aantal uit. In deze aflevering: de garde-barrière, oftewel de vrouw die die spoorbomen bewaakte

Eén van de grootste ontdekkingen inn mijn speurtocht naar vorige bewoners, was dat de vrouw des huizes ook verantwoordelijk was voor de bediening van de spoorbomen, Deze zogenaamde garde-barrière moest de bomen open doen als er een voorbijganger het spoor wilde oversteken, anders bleven ze gesloten. Zij kende de dienstregeling, wist wanneer de trein om komen, en of het veilig was om over te steken. 

Voor de spoorwegbedrijven biedt dat de makkelijkste en goedkoopste oplossing voor de opdracht die ze van de Franse staat hebben gekregen om overal en ten alle tijde de spoorwegovergangen te bewaken. Ze gebruiken de baanwachtershuisjes als dienstwoningen voor hun werknemers, de cheminots, op voorwaarde dat hun echtgenotes, gratis, het spoor bewaken. “Garde-barrières van kleine lijnen waar niet veel treinen rijden, moeten slechts een paar keer per dag de spoorhekken  openen en sluiten,  en na elke trein, een vlag of een rode lantaarn op het spoor zetten. Dit is zo marginaal dat het geen speciale expertise of betaling behoeft” zegt een functionaris in 1899.

 Maar het is wel degelijk verantwoordelijk werk. Het aantal mensen dat in die tijd onder de trein komt, is nog niet te verwaarlozen. Zo publiceert het dagblad Le Petit Journal een groot artikel over de heldhaftige ingreep van een garde-barrière die met gevaar voor haar leven, een eigenwijze passant voor de aanstormende trein wegtrekt.

Voor sommige gardes-barrières loopt het niet goed af. Soms zijn ze onvoorzichtig blijven ze in het spoor steken, maar eentje wordt verpletterd door een ontspoorde trein en een ander raakt dodelijk gewond door een halfvolle wijnfles die een dronken passagier uit het raam gooit. De passagier, zo eindigt het betreffende bericht in de krant heeft excuses aangeboden.

Zulk spektakel maakten de gardes-barrières in ons huis niet mee. Ik vond in mijn zoektocht ene Marie Galland, die in 1891 in ons huis woonde; 24 jaar, moeder van een dochter van vier en getrouwd met de tien jaar oudere Gustave Dubois die klusjes bij het spoor doet. Ze moet zich tussen ongeveer kwart over zeven en kwart voor acht naar de treinhekken begeven om volgens haar instructies op de eerste treinen te wachten. Eéntje uit het zuiden, de ander uit het noorden. Als beide treinen voorbij zijn, kan ze haar huishouden en de tuin weer gaan doen, tenzij iemand zich meldt om over te steken en ze de bomen moet opendoen. Intussen moet ze ook op haar dochter letten. Rond het middaguur passeert één trein. Tussen twee en drie in de middag is het weer drukker als er met een tussenpauze van een half uur twee treinen langskomen. Dat is voor Marie een nogal ongelukkige planning die betekent dat ze bijna een uur bij het hek moet staan en niemand mag doorlaten. Sommige voorbijgangers die de dienstregelingen niet kennen, beginnen dan misschien wel te mopperen omdat ze te lang voor de hekken moeten wachten. Een journalist schrijft in die tijd dat een garde-barrière dagelijks te maken heeft met beledigingen en intimidaties; niet alleen van lompe boeren die schelden en tieren, maar ook van de notaris of de burgemeester die de doorgang van zijn koets afgesneden ziet. Hij zal wel eens even met de stationschef gaan praten als de garde-barrière niet heel snel de hekken voor hem opendoet.

Maar een latere chansonnier, Jean Sablon denkt een veel vrolijker uitwisseling naast de spoorbomen te zien. In zijn liedje “Ma grand-mère était garde barrière” bezingt hij hoe ze flirt met alle mannen die langskomen, maar haar hekken dichtdoet als het uit de hand loopt: “Elle baissait les yeux d’un air décent. Permettez, disait grand-mère, faut que j’aille fermer ma barrière.”  Het is niet rijmend te vertalend maar grootmoeder slaat haar ogen zedig neer en zegt: “Sta mij toe, ik moet mijn poort dichtdoen.” Het is het soort ondeugende liedje dat het in de jaren dertig goed doet, en dat nog steeds in het repertoire van klassieke Franse chansonniers voorkomt. 

Weer later komt de spoorwaakster symbool te staan voor het vreedzame leven op het platteland “De garde-barrière lijkt steeds meer het benijden waard,” schrijft de journalist Davray in 1941 in Le Journal. “Omringd door haar aardappelen, tomaten en sperziebonen”, vervolgt hij, “heeft ze niets anders nodig dan haar eigen terrein. Ze is een wijze die tussen de langsrazende treinen niet van haar pad afwijkt.” De suggestie van totale kalmte, slechts doorbroken door de voorspelbare regelmaat van de trein, moet midden in de chaos van de Tweede Wereldoorlog aantrekkelijk geweest zijn.

Het beroep van garde-barrière is inmiddels uitgestorven. Toen wij het huis kochten in 1991, kwam er nog maar twee keer per dag een goederentrein voorbij. Er waren nog twee verweerde waarschuwingsborden aan elke kant van de overweg, maar geen hek of slagboom. Desalniettemin gedroegen ons, in stijl, als gloednieuwe baanwachters en zwaaiden dagelijks, schijnbaar plichtsgetrouw, naar de heen- en terugkomende trein. In 2005 hield ook die ermee op. Anno nu koesteren we de resterende betonnen pilon waar de hekken aan waren vastgemaakt en die aan het werk van de garde-barrière herinnert. 

Lees meer over de grote spoorwegfamilie van de negentiende eeuw in Ons Huis aan het Spoor (Alfabet, 2024). Verkrijgbaar bij de boekhandel, en online,  in Frankrijk bij Amazon, in Nederland bij Bol.