De aap in ons

Twee weken geleden de kraanvogels. Vorige week een koppel gele kwikstaarten. Allemaal terug uit het warme zuiden. Lente op komst. Einde van de grauwe regentijd. En dan komt onverwacht het bericht van het overlijden van Frans de Waal binnen. Vijfenzeventig jaar geworden. Veel te vroeg. Soms zijn er mensen die je eeuwig om je heen wilt hebben. Van wie je (vrijwel) alle boeken hebt gelezen. Die je inzichten hebben gegeven. Door wie de wereld er anders is gaan uitzien.

De aap in ons. Dat sprak me wel aan: die zag ik wel, de aap in ons. Maar sterker: hij liet ook de mens in de aap zien. Ik was in mijn werk bezig met kinderen en jongeren te leren hoe je conflicten op kan lossen. Soms heb je daar een derde, neutrale partij voor nodig, een mediator. We trainden leerlingen die zo’n rol op hun school wel wilden vervullen. Terwijl we daar mee bezig waren, las ik in een van de boeken van Frans de Waal over hoe apen dat doen. Als twee chimpanseemannetjes zich niet willen verzoenen na een confrontatie, wordt een van hen benaderd door een vrouwtje, dat hem gaat vlooien. Na een tijdje staat ze op en loopt langzaam naar het andere mannetje, terwijl de eerste haar volgt, zonder ook maar een moment naar zijn rivaal te kijken. Dan gaat het vrouwtje dicht bij het andere mannetje zitten en beginnen beide mannetjes haar te vlooien. Tot ze gewoon wegloopt en ze elkaar gaan vlooien. Mediation bij apen. Het zijn overigens alleen de vrouwtjes die dat doen en dan ook nog die met de hoogste rang.

Hier in Frankrijk leven we tussen de dieren. Uiteraard zijn er de wilde dieren. Ik heb een tijdje een wildcamera opgehangen in ons bosje achter ons huis, en merkte hoe druk het daar ’s nachts is, terwijl wij liggen te dromen: reeën, dassen, vossen, everzwijnen, boommarters. Maar we hebben zelf inmiddels ook vrij veel dieren, nou ja… veel: twee paarden, twee honden, een poes en twee kippen. Als je leeft met en tussen dieren dan realiseer je je steeds beter wat Frans de Waal probeerde uit te drukken in zijn boeken: dat dieren intelligenter, rechtvaardiger, emotioneler zijn dan we altijd dachten. Je ontdekt de verschillen in karakter. Het ene paard is bescheiden en voorzichtig, de ander brutaal en bruusk. De ene hond is slim, begrijpt ’s ochtends vroeg al dat er boodschappen gedaan gaan worden in plaats van naar het bos, de ander is wat dommig. De ene kip gaat haar eigen gang, de ander is graag bij je. Je leert zien dat ze op een heel andere manier slim zijn dan wij. Horen veel beter, ruiken immens veel beter. Ik las over een hond die was kwijtgeraakt in de buurt van Bordeaux en na twee maanden weer opdook bij zijn huis, tweehonderd kilometer oostelijker, in de buurt van Brive. We leerden van De Waal dat we niet te veel door mensenogen naar dieren moeten kijken. Wij zijn gefocust op taal en het gebruik van werktuigen. Als dieren iets doen dat daarin past, vinden we dat reuze intelligent. Maar we beginnen steeds meer te ontdekken over andere eigenschappen van dieren, zoals echolocatie van vleermuizen, camouflagetechniek van octopussen en oriëntatie van vogels.

De Waal beschreef ook het fenomeen van de zondebok. Als er spanningen in een groep zijn, worden die afgereageerd op een arme ziel onder aan de ladder. Weghalen van die arme aap heeft geen zin. Voor je het weet is er een nieuwe zondebok, de ideale bliksemafleider van spanningen. Vaak kiezen ze een zondebok die volstrekt ongevaarlijk voor ze is. Zo was er een groep chimpansees waarbij, als de spanningen te hoog opliepen, een van hen ging blaffen naar het aangrenzende safaripark met leeuwen en jachtluipaarden. De hele kolonie was al snel uit volle borst aan het blaffen naar die afschuwelijke beesten, veilig opgesloten daar achter dat hek en een gracht. De spanningen werden vergeten.

Komt dat bekend voor? We kunnen helaas Frans de Waal niet meer vragen als nieuwe premier. Misschien anders een ouder vrouwtje, met hoge status? Gerdi Verbeet?

Voor meer verhalen over ons leven in Frankrijk: zie leopauw.com.