Baas in eigen (en andermans) buik?

Het is al weer 43 jaar geleden dat de toenmalige franse minister van Gezondheid Simone Veil (1927-2017) ondanks veel maatschappelijke tegenstand de abortuswet door het parlement wist te loodsen. Op 1 januari 1975 werd deze wet van kracht en sindsdien is Simone Veil hét icoon voor vrouwen die streven naar maatschappelijke gelijkheid van mannen en vrouwen.

Onder andere op het gebied van de voortplanting, althans van de voortplanting die niet op natuurlijke wijze plaatsvindt, is deze gelijkheid in Frankrijk nog lang niet bereikt. Gelijkheid betekent niet alleen gelijke behandeling van gelijke gevallen, maar ook ongelijke behandeling van ongelijke gevallen.

Franse mannen kunnen hun sperma doneren aan een spermabank, maar aan vrouwen is het verboden om voor zichzelf op jongere leeftijd eicellen in bewaring te geven bij een eicelbank totdat zij de tijd rijp achten om een kind te baren. Dit terwijl vrouwen door de maatschappelijke ontwikkelingen steeds later kinderen krijgen, oudere eicellen meer risico geven op afwijkingen bij het kind en de kans op zwangerschap bij vrouwen boven 35 jaar sterk afneemt.

Bovendien is het aantal eicellen dat een vrouw bij haar geboorte meekrijgt en de tijd waarin deze kunnen rijpen slechts zeer beperkt vergeleken met de hoeveelheid sperma die een man vanaf de puberteit vrijwel zijn hele leven kan produceren. Het invriezen van eicellen voor eigen gebruik is (sinds 2011) slechts in twee gevallen toegestaan: ten behoeve van een PMA-behandeling of wanneer een medische behandeling (bijvoorbeeld een chemokuur) of een ernstige ziekte de vruchtbaarheid van de vrouw dreigt aan te tasten. In alle andere gevallen mogen eicellen slechts worden ingevroren om te doneren.

Ook op het gebied van PMA (Procréation Médicalement Assistée) oftewel Medisch Begeleide Voortplanting vindt in Frankrijk discriminatie plaats. PMA is weliswaar toegestaan, maar alleen voor heteroseksuele paren met vruchtbaarheidsproblemen of waarvan een van de partners een ernstige ziekte zou kunnen overdragen op het kind. Lesbiennes en alleenstaande vrouwen hebben geen toegang tot PMA. Tot nu toe nemen velen van hen hun toevlucht tot vruchtbaarheidsklinieken in België en Spanje. Maar ook vele duizenden heteroseksuele paren zoeken over de grens hun heil, omdat er in Frankrijk jarenlange wachtlijsten bestaan.
Dat betekent dat mensen met minder financiële mogelijkheden óf jaren moeten wachten óf hun heil zoeken bij allerlei schimmige clandestiene praktijken, zonder enige controle op de herkomst van het sperma, waardoor soms ernstige ziektes op moeder en kind kunnen worden overgebracht, waaronder geslachtsziektes.

Medisch Begeleide Voortplanting kent twee verschillende methodes:
- een eicel van de vrouw wordt samen met het sperma van een donor in een reageerbuis tot bevruchting gebracht, waarna het embryo wordt geplaatst in de baarmoeder van de vrouw (in-vitro fertilisatie, IVF) of
- het sperma van een donor wordt in de meest vruchtbare tijd vaginaal bij de vrouw in de baarmoeder ingebracht.
Voor lesbische paren bestaat er nog een derde methode, die in de buitenlandse vruchtbaarheidsklinieken wordt toegepast: enkele eicellen van de ene vrouw worden in vitro bevrucht met het sperma van een anonieme donor, waarna één of twee embryo's worden geplaatst in de baarmoeder van de andere vrouw die het kind zal dragen. Op die manier zijn beide partners biologische ouder van het kind.

De wetgeving op het gebied van spermadonatie loopt in de verschillende landen van Europa sterk uiteen. Dat is ook het geval wat betreft de anonimiteit van de donor. In Nederland (evenals in sommige andere landen) is het gebruik van sperma van een anonieme donor verboden, omdat ieder kind er recht op heeft zijn beide ouders te kennen, zoals is vastgelegd in artikel 7 van het Verdrag inzake de Rechten van het Kind (1989). In Frankrijk blijft de spermadonor altijd anoniem, evenals in Spanje. In België mag de spermadonor kiezen of hij anoniem wil blijven of semi-anoniem. In het laatste geval mag het kind bij meerderjarigheid naar de naam van zijn vader informeren.

Tijdens zijn verkiezingscampagne zei Macron dat hij voorstander is van toegankelijkheid tot PMA voor lesbiennes en alleenstaande vrouwen. Wel voegde hij er aan toe dat hij eerst het advies zou afwachten van het Comité Consultatif National d’Ethique (CCNE), teneinde een zo groot mogelijk draagvlak te creëren. Het CCNE heeft in juli 2017 een positief advies uitgebracht en minister van Gezondheid Agnès Buzyn heeft vervolgens verklaard: "Frankrijk is er klaar voor." De staatssecretaris van Gelijkheid tussen Mannen en Vrouwen, Marlène Schiappa, heeft in september aangekondigd dat in 2018 de nodige wetswijzigingen aan het parlement zullen worden voorgelegd. Vanuit rechts-conservatieve en religieuze hoek, met name vanuit het Manif pour Tous en de Rooms-katholieke kerk, wordt echter veel weerstand verwacht.

Een andere methode voor onvruchtbare paren, alleenstaande vrouwen, lesbiennes en homoseksuele mannen om ouder te worden van een kind is het draagmoederschap. In Nederland is draagmoederschap toegestaan, maar op voorwaarde dat de wensouders een draagmoeder in eigen kring zoeken en er geen geld voor betalen. Wel mag de draagmoeder een eventuele onkostenvergoeding ontvangen. Commercieel draagmoederschap is in Nederland verboden, omdat het mensenhandel in de hand kan werken, waarbij vrouwen wellicht door bemiddelaars of echtgenoten worden gedwongen om als draagmoeder te fungeren. Zie Voorlichting van de Rijksoverheid.

In Frankrijk is iedere vorm van GPA (Gestation Pour Autrui) verboden.Toch zoeken zowel in Nederland als in Frankrijk wensouders regelmatig hun toevlucht in landen waar commercieel draagmoederschap is toegestaan. Dat is bijvoorbeeld het geval in Oekraïne, India en in enkele van de Verenigde Staten. Aangezien zowel in de franse als in de nederlandse wet staat dat de vrouw die het kind ter wereld heeft gebracht als de moeder wordt beschouwd, kan dat problemen opleveren bij terugkeer in eigen land, omdat de ambassade in het land van de draagmoeder voor het kind geen paspoort zal afgeven. Om die problemen te voorkomen worden in sommige landen (onder andere in Oekraïne) na de geboorte de wensouders in de geboorteakte geregistreerd als de ouders.

De biologische vader (de spermadonor) van het kind van een buitenlandse draagmoeder wordt in Frankrijk pas sinds 2015 juridisch als ouder erkend, na diverse veroordelingen van het land door het Europese Hof voor de Rechten van de Mens. Maar de partner van de vader wordt officieel nog steeds niet als ouder van het kind erkend, met als gevolg dat wanneer de biologische vader komt te overlijden, het kind juridisch geen enkele ouder meer heeft.

In juli 2017 heeft een uitspraak van la Cour de Cassation een einde gemaakt aan deze onwenselijke situatie. In dit arrest bepaalde la Cour de Cassation dat de niet-biologische partner het kind kan adopteren, waarmee ook hij (of zij) de juridische ouder wordt van het kind. Dat geldt dus zowel voor de partner van een homoseksueel paar mannen, dus degene die niet zijn sperma aan de draagmoeder heeft geleverd, als voor de wensmoeder van een heteroseksueel paar. Uiteraard wordt er vanuit uiterst conservatieve kringen zware kritiek geleverd op dit arrest, dat volgens hen de deur openzet naar de officiële erkenning van het in hun ogen ongewenste draagmoederschap.

In een soortgelijke rechtszaak weigerde la Cour de Cassation echter de erkenning van een officiële geboorteakte uit het land van de draagmoeder, waarin werd verklaard dat de ouders twee gehuwde homoseksuele mannen waren. Het is, aldus la Cour de Cassation, niet mogelijk om een geboorteakte in te schrijven waaruit duidelijk blijkt dat beide ouders niet de persoon kúnnen zijn die het kind ter wereld heeft gebracht. Ook deze ouders moeten ondanks de geboorteakte via adoptie het juridische ouderschap voor de niet-biologische partner verwerven. In het geval van een heteroseksueel paar wordt de geboorteakte dus hoogstwaarschijnlijk wel erkend.

Al met al is er nog een lange weg te gaan voordat alle niet-natuurlijke wijzen van voortplanting in Frankrijk worden erkend. Dat komt mede doordat mensen uit bepaalde ultra-conservatieve hoek hun principes over seksualiteit en ouderschap (net als die over leven en dood) via de wet willen voorschrijven aan anderen, die recht hebben op hun eigen levensovertuiging.

Enkele cijfers:
In Europa kampen 25 miljoen mensen met onvruchtbaarheid. In Frankrijk wordt één op de zes paren met onvruchtbaarheid geconfronteerd. Jaarlijks worden in Frankrijk door heteroseksuele paren 80.000 pogingen gedaan om via medische begeleiding (PMA) een zwangerschap te bewerkstelligen. Daarvan leidt krap 20% tot het gewenste resultaat, terwijl dat percentage in de Verenigde Staten op 60 à 70 ligt. Volgens Samir Hamamah, hoofd van de afdeling Voortplantingsbiologie van het CHU in Montpellier kan dat resultaat ook in Frankrijk worden bereikt wanneer embryo's en eicellen beter zouden worden gescreend en de techniek van het terugplaatsen zou verbeteren.

Bronnen: Midi Libre (abonnementseditie), Wikipedia, Slate.fr, Le Figaro, L'Express en Co-parents.fr